ÖZET
BİYOLOJİ İLE İLGİLİ
ÖNEMLİ KAVRAMLARA İLİŞKİN DERS MATERYALİ GELİŞTİRME
Batıhan, Nimet
Yüksek Lisans Tezi, Ortaöğretim Fen Ve Matematik Alanları Eğitimi
Anabilim Dalı
Tez Danışmanı: Doç. Dr. Nasip
DEMİRKUŞ
Ağustos 2006, 50 sayfa
Türkçe’de; gelişen teknolojiye karşılık
gelen isim ve kavramların olmaması, yabancı dil kökenli kavramlara karşılık
gelen mantıklı, kolay çağrışılan Türkçe kavramların türetilmemesi; kavram
yanılgısına, eksik ve hatalı kavram öğrenmeye neden olmaktadır. Bu da doğa ve
teknoloji bilimlerini zihnimize doğru yerleştirmekte, ülkemiz koşullarına
güncelleştirmekte, insanlarımızla birlikte hayata uygulamakta, doğal ve
teknolojik bilgi, araç-gereç üretmekte sıkıntı çekilmesine sebep olmaktadır.
Yani doğa ve teknoloji bilimlerini ülkemiz koşullarına güncellemek ve hayata
uygulamak için üretilen ve var olan kavramların doğru anlaşılmasını ve
zihnimize doğru yerleşmesini sağlamak gerekir.
Kavramlar beşeri, fen ve teknoloji
bilimlerinin yapı taşları gibidir. Canlılar için hücre, bilgisayar için
çipleri, bilgi için veritabanı ne kadar önemliyse kavramlar da bilim için o
kadar önemlidir. Eksik veya yanlış öğrenilmesinde adı geçen bilimlerin
öğretiminde veya hizmet vermesinde de eksiklik ve yanlışlık görülür. Örneğin:
“Kemik matriksi içinde uzanan ve kan damarları ile sinirleri içeren kanalları”
tanımlarken, Havers kanalına karşılık gelebilecek “Uzun Kemik Kanalı” kavramı
bize daha kolay çağrışım yapar. Onun için kavramların zihnimize ve dilimize
mümkünse doğru aktarılması ve doğru yerleştirilmesi gerekir. Bu örnekteki gibi
kavramların dilimiz ile bağdaşmaması bilimde ve teknolojide gelişmemize engel
olur.
Bu mantıktan hareketle; çalışmamızda
biyolojideki makroskobik kavramlar ilk, orta ve yüksek öğretimde internet ve
medya araçları üzerinde hizmet verebilecek ve örnek teşkil edebilecek bir
şekilde; YYÜ Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı Materyal
Geliştirme ve Hazırlama Odası’nda (materyalin bir kısmının envanterini
hazırlayarak, bir kısmını da başka kaynaklardan alıp düzenleyerek) resim ve
görüntülerle eşleştirilerek zenginleştirilmiştir. Kavramlar harf sırasına göre
dizilerek www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr
sitesinde internete açık hale getirilmiştir. Ayrıca FlipAlbum 6.0 Suite
kullanılarak internet ve internal linkli kavram sanal kitabı
hazırlanmıştır.Yabancı bazı kavramlara karşılık gelen, Türkçe yeni kavramlar önerilmiştir.
Anahtar kelimeler: Biyolojik kavramlar, Biyoloji öğretimi, Canlı bilimi,
Makroskobik, Sanal kitap.
ABSTRACT
DEVELOPING LESSON MATERIAL RELATED TO IMPORTANT
CONCEPTS IN BIOLOGY
Batihan,
Nimet
Msc,
Department of Secondary School Science and
Mathematics
Branches Education
Supervisor:
Assoc. Prof. Dr. Nasip DEMIRKUS
August
2006, 50 pages
That
Turkish language doesn’t have concepts providing the same meaning with concepts
of new technology and that easy and appropriate Turkish concepts cannot be
created to refer to words from foreign languages cause concept
misunderstanding, insufficient and wrong learning. This locates sciences of
nature and technology in our minds correctly, updates them to current
conditions, applies them to life with the people and causes problem of
producing natural and technologic data, tools and equipment. So it is necessary
to make existing and produced concepts understandable and to locate them in our
minds correctly for updating sciences of nature and technology to the
conditions of our country and applying them to life.
Concepts
are like keystones for social and technology sciences. Concepts are as
important for sciences as cells for a living being, chip for a computer or
database for information. Incomplete or inaccurate learning of concepts causes
insufficiency or errors in teaching or serving of sciences mentioned above. For
example, when “Canals which are spreading in bone system and containing blood
veins and nerves” are defined “long bone canals” which can be used for
Haversian system creates an easier connotation. That’s why, if it is possible,
concepts have to be transferred and located to our language and mind correctly.
Concepts, just like the ones in the example, not adapting to our language
prevent our development in science and technology.
Being aware of that truth, in our
study, we have enriched the source of macroscopic concepts in biology in YYU,
Education Faculty, Department of Biology Education, material preparing and
developing room with the idea of serving them as examples on the internet and
other media means for primary, secondary and high school education and we
matched them with pictures and images. Concepts have been arranged in
alphabetical order and released on the www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr
internet web-site. Also a concept
internet book with internet and internal links has been prepared using Flip
Album 6.0 Suite. New Turkish concepts matched ones in foreign languages have
been proposed.
Key words: Concepts
in biology, Teaching of biology, Macroscopic, Internet book
ÖNSÖZ
Teknolojideki gelişmelerle birlikte kavram
öğretiminde de yeni yaklaşımlara gereksinim duyulmaktadır. Kavramları
anlatırken olabildiğince farklı görsel ve işitsel kaynaklardan yararlanmak
anlatımı kolaylaştıracağı gibi; dersleri de daha zevkli hale getirecektir.
Bunun için de kavramların farklı kaynaklardan yararlanılarak doğru öğretilmesi
büyük önem taşır.
Özellikle biyoloji bölümünden mezun
öğretmenlere, ortaöğretim öğrencilerine ve biyoloji bölümlerindeki öğrencilere
hizmet vermek amacıyla internet üzerinden kavramların tanımları daha doğru, net
ve zihinsel yönden doyurucu örneklerle verilmeye çalışılmıştır.
Biyoloji ile ilgili makroskobik ve
mikroskobik (varlık, olay ve olgularla ilgili) temel kavramlardan bir kısmı iki
yüksek lisans tezi halinde yürütülerek tamamlanmıştır. Bu çalışmalar esnasında
Proje yürütücüsü ile birlikte biyolojide mikroskobik temel kavramları
hazırlayan yüksek lisans öğrencisi Abdullah ERTAŞ ile birlikte çalışılmıştır.
Çalışmalar, YYÜ Eğt. Fak. Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı Materyal Geliştirme ve
Hazırlama Odası’ndaki bilgisayarlar ve gerçek araçlar kullanılarak
hazırlanmıştır.
Bu
çalışmayı hazırlarken desteğini esirgemeyen tez danışmanıma ve mikroskobik
kavramları çalışan yüksek lisans öğrencisi, meslektaşım Abdullah ERTAŞ’a
çalışmalarımdaki yardımlarından dolayı teşekkür ederim.
Aynı zamanda eniştem Hüseyin AKAT’a ve
ağabeylerim Hasan BATIHAN ile Ahmet BATIHAN’a verdikleri maddi-manevi destekten
dolayı teşekkürü bir borç bilirim.
Van, 2006
Nimet BATIHAN
SİMGELER ve
KISALTMALAR DİZİNİ
Kısaltmalar
ABD Anabilim
Dalı
Eğt. Eğitim
Fak. Fakülte
MEB Milli
Eğitim Bakanlığı
MGO Materyal
Geliştirme ve Hazırlama Odası
YYÜ Yüzüncü Yıl
Üniversitesi
1.GİRİŞ
Ülkemizde ilk, orta ve yüksek öğretimde verilen
biyoloji derslerine ait temel biyolojik kavramların daha mükemmel öğretilmesi,
eksik veya yanlış öğretilmesinin telâfi edilmesi için internet ve medya
araçları kullanılmaya çalışılmıştır. Biyoloji ile ilgili öğrenci ve öğretmen
kitlesine, internet üzerinden ulaşılarak, kavram yanılgısının ve yanlış
öğretiminin telâfi edilmesi çok büyük önem taşımaktadır. Ayrıca kavramların
mantıklı ve zihnimize yatkın, çağrışımı kolay, Türkçe karşılıklarıyla ortaya
konması da bir o kadar önem taşımaktadır.
Eğer kavramlar doğru ve kolay
çağrışılabilir bir mantıkla üretilmezse ve öğretilmezse bunun dezavantajı etkin
bir şekilde hayatın her aşamasında kendini hissettirir. Hücreler beden için,
çipler de bilgisayar için ne anlam ifade ediyorsa; kavramlar da bilimler için
aynı anlamı ifade eder gibidir. Bir dilde kavramlar ve kavramlar arası
ilişkiler ne kadar doğru, sade ve mantıklı alt ünitelerden ve dinamik
ilişkilerden oluşursa o kadar sağlıklı olur.
Kavramların
kolay anlaşılabilmesi için; sunumda görsel-işitsel araçların ve materyallerin
kullanımı gerekmektedir. Kullanılan bu araçlar ile öğretmen ve öğrencilerin
biyolojideki, doğa bilimlerindeki bilgi eksikleri giderilecek, doğruyu öğrenme
arzusu oluşturulabilecek ve hatta bu alanlardaki başarılarını arttıracaktır.
Kavramlar biyoloji biliminin temelidir. Kavramlar kolay anlaşılır, açık bir
dille tanımlanarak ve onu en güzel izah edecek görsel, işitsel sanal ortamda
hazırlanan materyallerle desteklenirse sağlam temeller oluşturulur.
Son yıllarda araçlar konusunda
değişik gelişmeler olmaktadır. Örneğin birçok okulda evimizde ve çalışma
ortamımızda, bilgisayar bulunmaktadır. Öğrenciler, öğretmenler bu çalışma ile
bilgisayardan konuyla ilgili hazırlanan CD veya internet sitelerinden biyoloji
kavramlarıyla ilgili eksiklerini giderebilecek ve yanlışlarını telâfi
edebileceklerdir.
2. KAYNAK
BİLDİRİŞLERİ
2.1. Biyoloji
Dersinin Genel Amaçları, Etkinlik ve Öğretim Yöntemleri
Biyoloji
tüm pozitif bilimlere ait her türlü envanterin hayata doğru uygulandığı ve
hayat bulduğu bir bilim dalıdır. 21. yüzyılın gözde bilimi biyoloji merkezli
fen bilimidir. Biyoloji, özellikle doğa döngüsü dikkate alınarak hayatın uzaya
taşınması, uzayda yeni gezegenlere canlıların mayalanması konularında Uzay
Biyolojisi başlığı altında insanlığa hizmet verebilecek alternatif bir bilim dalıdır
(Demirkuş, 2005).
Biyolojinin
fen bilimleri içinde en fazla gelişme ve ilerleme kaydettiği belirtilmekte ve
bu gelişmenin daha da artan bir şekilde devam edeceği vurgulanmaktadır. Bu
nedenle eğer bilimsel bir ders plânlanmasından söz edilecekse biyolojiye en
fazla yerin verilmesi gerekmektedir. Çünkü, biyolojik tekniğin ulaştığı bugünkü
basamak, gerek gen teknolojisi ve gerekse ekolojideki konular insanlığı içinde
bulunduğu durumdan kurtaracak boyutlardadır. Bu bir başlangıçtır. Biyoloji
dersinde, canlının önemli bir konumda olduğu, yaşama alanında öğrencinin nasıl
davranması gerektiği verilmeli, onun çevreyi desteklemesi gerektiğini
vurgulamalı; çevrede rastlanan canlıları, objeleri doğru algılamasını,
düzenlemesini ve adlandırmasını öğretmelidir (Kiziroğlu, 1988).
Biyoloji
derslerinde doğada var olan biyolojik mantık sistemlerini kavramak, bunları
anlaşılabilir bir dille öğrencilere aktarmak ve hayata doğru uygulamak genel
amacımız olmalıdır. Öğrencilerin edindikleri bilgileri, doğal döngüye zarar
vermeden insanlık menfaatleri için hayata uygulamaları istenmektedir (Demirkuş,
1999).
Biyoloji
kavramları ile ilgili temel bilgi ve görüşler verilirken bu arada
karşımızdakinin algılama, düşünme kabiliyetini geliştirmelidir. Açık seçik bir
kavram oluşturmak için gereken temel bilgi ve olanaklar anlaşılır bir şekle
sokulmalıdır. Özellikle kavramlar ve isimler seçilirken ya da tanımları
yapılırken, öğrencilerin kelime ve bilgi dağarcığı, yaşadığı çevre dikkate
alınarak öğretilmelidir (Bozcuk, 1995).
Özellikle
Doğu ve Güneydoğu bölgelerinin bazı yörelerinde evde ve yakın çevrelerinde Türkçe
konuşulmaması yada az konuşulması çocukların eğitimlerinin niteliğini
etkilemektedir. Bu nedenle öğrenciler okulda dersleri takip edebilme yönünden
güçlüklerle karşılaşmaktadırlar. Bu açıdan öğrencilere biyoloji ilgili
kavramları anlatırken görsel-işitsel araçlar kullanılmalıdır (Gürlek , 2002).
2.2. Kavramlar
İsim
bir varlığı, eşyayı, olguyu, olayı vb. şeyleri tanıtmak için kullanılan,
tanımlanmasına gereksinim duyulmayan kelime veya kelimeciklerdir. Kavramlar ise
varlıkları (canlılar, olaylar ve cansızları) ve düşünceleri benzer ve ayırıcı
özelliklerine göre gruplandırdığımızda gruplara verilen adlardır. Kavram ve
isim arasındaki fark; isim tanımlanmaya gereksinim duyulmayan kelime veya
kelimeler iken, kavram mutlaka tanımlanmasına gereksinim duyulan kelime veya
kelimelerdir. Bazı kavramların isim yüzleri de vardır. Ör: çiçek.
Deneyimlerimiz sonucunda
iki veya daha fazla varlığı ortak özelliklerine göre bir arada gruplandırıp
diğer varlıklardan ayırt ederiz. Bu grup zihnimizde bir düşünce birimi olarak
yer eder; bu düşünce birimini ifade etmekte kullandığımız sözcük veya sözcükler
kavramdır. Kavramlar somut eşya, olaylar veya varlıklar değil; onları belirli
gruplar altında topladığımızda zihnimizde ulaştığımız soyut düşünce
birimleridir. Gerçek dünyada kavramların ancak örnekleri bulunabilir. Eğitim ve
öğretimde kavramların dosdoğru ve eksiksiz öğretilmesi ve güncellenmesi çok
önemlidir. Tersi bir durumda telâfisi zor durumlar ortaya çıkabilir.
2.3. Kavramların Aşamalılığı ve Kavramlar Arası İlişkiler
Bilimde
sınıflandırmanın önemi büyüktür. Biyoloji biliminde hem konular hem de
konuların içindeki kavramlar ve ilkeler aşamalı bir düzeyde (taksonomik
kategoriler halinde) sınıflandırılmıştır. Örneğin: Tipik birkaç küçük canlıdan
hareket edilerek, giderek yükselen basamaklarla bitki kavramına kadar
çıkılabilir. Bitki ve hayvan kavramları birleştirilerek bir üst düzeyde canlı
kavramına ulaşılabilir.
Kavramlar arasındaki ilişkilerin;
kavramların içerik, kapsam, yakınlık, ayrıcalık özelliklerine göre doğru
sınıflandırılması büyük önem taşır. Örneğin: Fotosentez kavramında
karbondioksit, su, yeterli ışık, klorofil ve bazı enzimlerin varlığında ürün
olarak besin ve oksijen oluşur. Ancak aydınlık ve karanlık reaksiyonlar,
devirsel ve devirsel olmayan fotofosforilasyon kavramları fotosentezde alt
kavram olarak tanımlanır (Gürlek, 2002).
2.4. Kavram Öğretme-Öğrenmenin
Kriterleri ve Kuralları
Kavramlar somut, soyut vb. varlık,
olay ve düşünceleri kelime ve kelimelerle ifade eden soyut düşüncelerdir.
Kavramlar öğrencilere öğretilirken, kavramın özgün özelliklerini, öğrencinin
seviyesine en uygun şekilde somutlaştırılarak aktarılmasına özen
gösterilmelidir. Gerekirse kavramın tanımına ait özel hâller ve istisnalar
verilmelidir. Örneğin; canlı kavramı tanımlanırken, virüslerin özel durumları
(halleri) belirtilmelidir
Bir kavramı (subjektif veya
objektif) öğretirken mümkünse o kavramı en güzel şekilde temsil eden görsel,
işitsel, dokunsal... vb. beş duyu ve ötesi duyulara hitap edecek materyal ve
materyallerle öğretilmesinde yarar vardır. Bu kavramla ilgili ders materyali
hazırlanırken; eğitim ve öğretimde kullanılacak bir materyalde bulunması
gereken kriterlerin dikkate alınarak hazırlanması ve doğru yöntemler
kullanılarak öğretilmesi gerekir.
Aslında bir kavramı öğretirken
hangi yöntem ve yöntemlerin uygulanacağını kavramın özelliği, kavramla ilgili
olanaklarımız ve bilgimiz belirler. Önemli olan; olanaklar, yöntemler, kavramın
özelliği ve kavramla ilgili bilgilerin arasından en güzel seçim ve dizaynı
yapmaktır. Örneğin; çiçek kavramını
öğrenciye öğretirken;
a) Sadece çiçek isminden bahsedip
teorik anlatmak (Anlatım Yöntemi).
b) Görsel olarak sanal ortamda,
doğada ya da fotoğrafta çiçek göstererek anlatmak (Demonstrasyon Yöntemi).
c) Sanal ortamda çok sayıda çiçek
örneği gösterip uygulamalı olarak da doğadan toplanan kuru ve taze materyalleri
öğrenciye dağıtarak etkinlik yapma (Etkinlik Yöntemi).
d) Sanal ortamda çiçekleri
gösterdikten sonra doğaya çıkıp çeşitli çiçekli bitkileri toplatarak, herbaryum
kurallarına göre presleterek gerekirse taze materyalin organlarını lup altında
inceleterek çiçek kavramını öğrencilere kavratmak (Yaparak-Yaşayarak Uygulama
Yöntemi) yöntemleri kullanılabilir (Demirkuş, 2005).
Bir kavramı öğretmenin kriterleri:
1.
Kavramın tanımını birden fazla kaynaktan toplamak. Gerekirse birden fazla tanım
ve örnekle desteklemek.
2.
Toplanan tanımlar arasında eksik ya da çelişkinin olup olmadığını saptamak.
3. Kavramın sınırlarını belirlemek (özgün özelliklerini), kendisine en yakın
kavramlarla geçiş, ayrılan ve benzeşen sınırlarını çizmek. Örneğin: İsim ve
kavram tanımı.
4. Kavramlarla ilgili anlatım dışındaki kavramı en iyi temsil edebilecek
materyalleri toplayıp bunların içerisinden, basit, sade ve kavramı öğretme
amacına en güzel şekilde ulaştıran bir veya birden fazla materyal örneği
seçmek.
5.
Materyal seçiminden sonra öğretimde kullanılacak yöntemleri titizlikle
belirlemek.
6.
Olanaklar (internet, kütüphane, sanal araçlar, medya araç-gereçleri, doğa vb.)
araştırmak. Bazen olanaklarımızdan yararlanma alışkanlığının ve zihinsel
çalışma alışkanlığımızın olmaması yüzünden çok şeyin farkında bile
olamayabiliriz. Örneğin: Bir öğretmenin kasaba veya köyde öğrencileri doğaya
çıkarmaması ya da materyaller geliştirmemesi.
7. Eğer
bir kavram sübjektifse yani materyallerle temsil edilemiyorsa mümkünse çok
sayıda kaynaktan yararlanarak kavram ile ilgili tanımları bir araya getirmek,
öğrenilmesine yardımcı olabilecek objektif ve diğer yakın kavramlarla
desteklenerek anlatmak.
2.5. Kavramların Sınıflanması
2.5.1. Öğreniliş yollarına göre
kavramlar
Öğreniliş yollarına bakarak
kavramlar üçe ayrılır:
2.5.1.1. Algılanan kavramlar
Duyu
organları yoluyla dış dünyadan etkileşim sonucu öğrenilen kavramlardır.
Örneğin; alyuvar, hücre gibi.
2.5.1.2. Betimlemeli kavramlar
Varlıklar
ve olaylar arasındaki ilişkileri doğrudan etkileşim sonucu açıklayan
kavramlardır. Örneğin; aktif taşıma gibi kavramlar betimlemeli kavramlardır.
2.5.1.3. Kuramsal
kavramlar
Dış dünyadan zihinsel operasyonlar
ile öğrenme sonucu üretilen kavramlardır. Filogeni, ortogeni ve ortogenez gibi
kavramlar da kuramsal kavramlardır.
2.5.2. Temsil ettiği objektif ve
sübjektif bilgilerin belirleyici özelliklerine
göre kavramlar
Kavramlar,
temsil ettiği objektif ve sübjektif bilgilerin belirleyici özelliklerine göre
aşağıdaki kategorilere ayrılabilir:
2.5.2.1. Düzenleme
kavramları
Öğrencilerin düzenleme işlemleri
kurmaları, kullanmaları ve anlamaları için fırsatları olmalıdır. Düzenleme,
öğrencilere basitten karmaşığa doğru öğretilmelidir. Örneğin: taksonomik
kategoriler, sınıflandırma ile ilgili kavramlar (familya, cins, tür.).
2.5.2.2. Neden ve etki kavramları
Her şeyin bir nedeni vardır,
nedensiz etki olmaz. Bu fikirden hareketle bizi yakından ilgilendiren
olaylardan en uzağa kadarki olayların ayrıntılarına kadar inceleyip, neden ve
etkilerini çözerek, önceden kestirmek için fikir sahibi olmalıyız. Örneğin;
Fototropizma olayında, bitkinin ışığa doğru yönlenmesinin bir nedeni vardır. Bu
da ışık etkisidir.
2.5.2.3. Sistem kavramları
Etkileşen bir bütünü oluşturan
küçük elemanlarının bileşimidir. Dışarıdan gelen bir kuvvet sisteme canlılık ve
hareketlilik getirir. Birçok doğa olayı bir sistem içindedir. Örnek: ekosistem
döngülerindeki her bir kavram.
2.5.2.4. Model
kavramlar
Doğal hayatta gözlemleyemediğimiz
birçok olay ve varlığı anlamak ve tanımak için, bunlara özgün özellikler
taşıyan somut kavramlardır. Örnek: DNA
modeli, kainat modeli, canlıların şecere ağacı, evrim ağacı.
2.5.2.5.
Değişim kavramları
Değişim her yerdedir. Bazı şeyler,
değişmez görünse de aslında değişmektedir. Fakat, değişim hızı yavaştır.
Değişimin doğasını anlamak önemlidir. Bazı değişimler doğrusaldır. Bazıları ise
döngüseldir. Değişim teknolojik problem oluşturur. Çözümlerden yeni ürünler
ortaya çıkabilir. Örnek: morfogenezis.
2.5.2.6.
Yapı ve işlev kavramları
Bu kavramlar yapı ve işlevini bir
arada ifade eden kavramlardır. Örneğin: ayak ve yürümek, göz ve görmek.
2.5.2.7. Farklılık kavramları
Çeşitliliği ifade eden
kavramlardır. Örnek: varyasyon, biyolojik çeşitlilik.
2.5.2.8. Tanımlayıcı kavramlar
Açıklayıcı ve özellik
bildiren kavramlardır. Genellikle varlıkları, olayları ve olguları izah eden,
ifade eden veya temsil eden kavramları içerir. Solunum, fotosentez gibi.
2.5.2.9.
Tanım işlev kavramları
İşlevi ifade eden
kavramlardır. Duyarga, göz, kulak
gibi.
2.5.2.10.
Gelişim kavramları
Canlının ölüme doğru
giderken morfogenezisindeki değişim aşamalarıyla ilgili kavramları ifade eder.
Büyüme ve gelişme kavramları gibi.
2.5.2.11.
Üreme kavramları
Canlının kendine
benzer fertleri meydana getirmek üzere geçirdiği aşamalarla ilgili kavramları
ifade eder. Bölünme gibi, (Gürlek, 2002).
İnternette ve literatürde yaptığımız
araştırmalarda kavram yanılgısının ve doğru kavram öğretiminin önemi üzerinde
pek çok çalışmaya rastlanmıştır.Ancak eksik ve yanlış kavram öğretimini telafi
edebilecek ya da giderebilecek çözüm önerileri sunabilen veya yaptığımız
çalışmayla örtüşen çalışmalara rastlanmamıştır. Bunun için özellikle internette
http://www.biyolojidunyasi.com/Biyoloji_Sozlugu.asp
http://www.genetikbilimi.com/genbilim/biyolojiksozluk.htm
http://www.mikrobiyoloji.org/dokgoster.asp?dosya=892000400
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/sozluk.htm
adreslerindeki sözlüklerden (ki bunlar sadece kavramların
tanımını içeren) yararlanılmışsa da görsel verilere dayalı kavramları izah eden
Türkçe siteler ve kaynaklar çok azdır. Yurt dışında da bu konuda pek fazla
çalışmaya rastlanmamıştır.
Kavramların
İngilizce karşılıklarından yararlanılmıştır (Claude, 1979; Tootlille, 1983).
Ortaöğretimde kullanılan kavramlar
ve tanımları için (Seçmen ve ark.,1995; Korkmaz ve ark., 1998; Sucu ve ark., 2001;
Börü ve ark., 2002 Güner, 1992) kaynaklarından yararlanılmıştır.
Kavramların tanımları, kavramlar
arsındaki ilişkiler hakkında bilgi mevcuttur (Gürlek, 2002; Yılmaz, 2003).
3. MATERYAL ve
YÖNTEM
3.1. Materyal
YYÜ Eğitim Fak. Biyoloji Eğitimi
Anabilim Dalı, Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası’nda bulunan 120 ayrı
hazır preparat, basılı kaynaklar, Google arama motoru ile internetten indirilen
kavramlarla ilgili resimler ve biyoloji sözlükleri, taranarak bilgisayara
aktarılan 3000 sayfalık PDF formatında 2001–2006 tarihleri arasında yayınlanan
Bilim ve Teknik, Chip ve Pc Net dergilerinden seçilen bilimsel ve teknoloji ile
ilgili makalelerdeki kavramlar, tanımlar, tez danışmanımız tarafından çekilmiş
fotoğraflar ve ders notlarındaki bilgiler kullanılmıştır. Google arama
motorunda 10.10.2005-30.06.2006 tarihleri arasında kavramlar ("biological concepts" mistake,
miss, “compensation" or
“make good "biology concepts” image, illustrated “web resource” internet resources”) ve
tanımları ile ilgili olarak tarama kurallarına uygun arama yapılmıştır. Özellikle
kavramların doğru, mantıklı, kolay çağrışım yapan Türkçe karşılığını bulmak
için Türk Dil Kurumu Sözlüğü, Redhouse Sözlüğü ve 33 tane sözlük içeren sanal
Babylon sözlükleri kullanılmıştır. Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası’ndaki
15000’e yakın görüntü ve sanal öğrenci ödevi koleksiyonundan yararlanılarak
temel biyolojik kavramlarla ilgili 5000 tane görüntü seçilmiştir. Bu
görüntülerin bir kısmı tarafımızdan taranan dergilerden alınmıştır. Bir kısmı
da mikroskop ve fotoğraf makinesiyle çekilip, dijital ortama aktarılan görüntülerdir.
3.2. Yöntem
Bilimsel çalışmalarımız esnasında
verilerimiz, 2005-2006 yılları yaz dönemi boyunca proje yürütücüsü ile birlikte
her gün Eğitim Fak. Biyoloji Eğitimi Bölümü, Materyal Geliştirme ve Hazırlama
Odası’ndaki olanaklardan yararlanarak hazırlanmıştır. Eğitim Fakültesi Biyoloji
Eğitimi Anabilim Dalı’nda bulunan 120 ayrı hazır preparata ait 1340 tane
görüntü mikroskop ve CCD Colour Video Camera VC 3031cihazı kullanılarak
bilgisayara aktarılmıştır. Google’dan tarama kurallarına uygun girilerek internette kavram
öğretimine yönelik bilgi edinilmiştir. Kavramlar seçilirken özellikle
karşılığında görüntüleri olan kavramların hemen hemen tamamı seçilmiştir ve
bunlar üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar:
-Bütün resimler Adobe Photoshop CS sanal grafik aracı ile
rötuşlanmış, bazıları yeniden boyutlandırılmış ve orijinal olanların üstüne
isim yazılarak hazırlanmıştır.
-Gif formatındaki resimlerin tamamı jpeg formatına çevrilerek web’e hazır hale
getirilmiştir.
-Macromedia Dreamweaver
MX 2004 web editörü ve Macromedia Fireworks MX 2004 programları kullanılarak
kavram tanımları ile resimler eşleştirilip internete hazır hale getirilmiştir.
-Bu aşamada yaklaşık 40 tane sanal sözlük ortamında
kavramların Türkçe karşılıkları veya tanımları içerisinden mantıklı, kolay
çağrışılabilir ve sade olanları belirlenmiştir. Tez danışmanımız tarafından
önerilen kavramların Türkçe karşılıkları kırmızı renkte işaretlenerek (sanal
kitap ve internette) önerilmiştir.
-Özellikle kavramları internete hazır hale getirmenin son
aşamasında Google arama motorunda bazı kavramların İngilizce dilindeki
karşılıkları ile aramalar yapılarak o kavramların görüntülerinin bulunduğu web
adreslerine link atılmıştır. Ayrıca kavramların birbirine olan yakınlık
dereceleri, kapsamları belirlenerek, kavramlar arası ilişkiyi berraklaştırmak
ve açıklamak için site içerisinde ve kavramlar arasına linkler atılmıştır.
-Web’e hazır hale getirilen kavramlar ve içerdikleri
internet linkleri, intranet ve hiperlinkler olduğu gibi FlipAlbum 6.0
Suite sanal kitabına yapıştırılarak
CD’si hazırlanmıştır. Bu sanal kitabın bir özelliği de internet adreslerine,
kavram isimlerine, sayfa numaralarına ve istenilen harfe ulaşmak tek tıklamayla
mümkündür. Bu Sanal kitap CD’si ile internete bağlı olan bir bilgisayarda
dinamik olarak hem internetteki linklere hem de kitap içindeki linklere ulaşmak
mümkündür.
4. BULGULAR
Araştırmada, Biyoloji ile ilgili
kavramların doğru algılanması ve öğrenilmesi için; seçilen materyalin
özelliklerinin yanı sıra, aynı
materyalin üzerinde gösterilebilecek veya tanımlanabilecek farklı kavramlar,
aynı kavramı izah etmeye yönelik birden fazla materyale gereksinim duyulduğu ve
özellikleri ortaya konmaya çalışılmıştır.
Bu
çalışmalar sırasında basılı medya araçları ve internet üzerinde biyolojik
kavramlarla ilgili yanlış ve eksik kavram öğrenmenin veya öğretmenin sebep
olduğu olumsuz durumları ortadan kaldırmaya yönelik ya da çözümüne yönelik net
öneri ve çalışmalara rastlanmamıştır. Mevcut olanlar da çok yetersizdir.
Bu
çalışmamızla başka bilim dallarında benzer çalışmalara örnek teşkil etmesi için
zihinsel olarak daha doyurucu, tartışmaya açık, resimli-görüntülü, sesli,
kavram-tanım ilişki modeli sunulmuştur.
Bu
modelin daha da ileri gidilerek YYÜ Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim
Dalı’nda intranet, internet ortamındaki kısa metrajlı filmler, animasyonlar ve
PowerPoint sunularından kavramlar arasına link atılması ile kavram öğretiminin
zenginleştirilebileceği ortaya çıkarılmıştır.
Ayrıca bazı kavramların birden çok
tanımları veya çok yönlü anlamları olabileceği belirlenmiştir. Örneğin: Bazı
kavramların biyolojideki, kimyadaki hatta biyolojinin alt dallarındaki
tanımları farklı olabilir. Aynı kavramın farklı anlamlar taşıyabileceği de
belirlenmiştir. Bunun tam tersinin de mümkün olduğu tespit edilmiştir. Çeşitli
kavramların tanımları örtüşebilir. Bu amaçla ders kitapları yazılırken
içerdikleri kavramlar açısından özel bir model ve yöntemle yazılmasının gereği
ortaya çıkarılmıştır.
Biyoloji ile ilgili
önemli kavramların bir kısmının tanımları:
5. TARTIŞMA ve SONUÇ
Bu tez çalışması ile ilk, orta ve yüksek
öğretimdeki biyoloji dersleri ile ilgili temel makroskobik kavramların; ilgili tanım, görüntü, intranet, internet, hiperlinkleri ve kavramlar arası iç
linkleri ile daha doğru öğrenmeye veya eksikleri tamamlamaya yönelik internet
web sayfası ve sanal kitap CD’si hazırlanmıştır.
Özellikle kavram tanımları ve
kavramların ilgili olduğu konulardaki işlevleri dikkate alınarak bazı kavramın
birden fazla tanımı yapılmıştır. Kavramların Türkçe’de doğru, mantıklı, kolay
çağrışım yapan karşılığını bulmak için TDK sözlüğü, Redhouse sözlüğü ve 33 tane
sözlük içeren sanal Babylon sözlükleri kullanılmıştır. Özellikle kavramlara
karşılık gelen resimler internetten, Materyal Geliştirme ve Hazırlama
Odası’ndaki 15000’e yakın görüntü ve öğrenci ödevi koleksiyonlarından
yararlanılarak, temel biyolojik kavramlarla ilgili 5000 tane görüntü
seçilmiştir. Bu görüntülerin bir kısmı tarafımızdan dergilerden taranarak,
mikroskop ve fotoğraf makinesiyle çekilerek dijital ortama aktarılan görüntülerdir.
Literatürdeki
bilgiler bu açıdan, yetersiz ve dağınıktır. Bu çalışma bu bilgilerin daha
derli-toplu bir hâle getirildiği, uluslar arası seviyedeki görüntülü linklerle
ve kavramların birbirleriyle olan ilişkisine dayalı bir ön çalışmadır. Asıl amaç
bundan sonra diğer sahalarda da benzer çalışmalar yapılması için örnek teşkil
etmektir.
Bu
konuda daha ileriki çalışmalarda, yani kavram tanımı ve kavramlar arasındaki
ilişkiye yönelik kısa metrajlı film, animasyon, sunularla desteklenebilecek
canlı bilim (biyolojik) kavramlara ait web siteleri ve sanal kitaplar
hazırlanmaya çalışılacaktır.
Bu yüksek lisans tez çalışması ile tez
öğrencisi bazı grafik programlarını, web editör programlarını, dijital ortama
materyal hazırlamaya yönelik, gerçek ve sanal araçlarını etkili bir biçimde
kullanmayı öğrenmiş ve becerilerini uygulanabilir bir seviyeye ulaştırmıştır.
Öğrenci ödevleri, uygulamalar ve
lâboratuvar çalışmalarından elde edilen verilerden hareketle öğretimde
kavramların doğru anlaşılması, öğrenilmesi, uygulanması ve kullanılması için,
sanal veri toplama, değerlendirme ve işlemesine yönelik Sanal Veri İşleme
Yöntemi geliştirilmiştir.
Toplanan
veriler daha ekonomik olan sanal ortamda kullanabilir hale getirilmiştir.
Gelecekte yapılabilecek benzeri eğitim öğretim çalışmaları için veri kaynağı
oluşturulmuş ve bu tip çalışma yapacaklara yönlendirici bir kaynak
oluşturulmuştur.
Bilgisayar
ortamında öğretim amaçlı ders materyali hazırlama ve yöntemleri
geliştirilmiştir.
Biyoloji
Laboratuarı ile etkinlik, uygulama sonucu toplanan ve hazırlanan materyaller sanal ortama
aktarılmıştır.
Doğal ve sanal ortamlardaki
materyaller ilişkilendirilmiştir.
Kaliteli ve düşük maliyetli ders
materyali hazırlanmıştır.
Bu amaçla; Biyoloji ile ilgili ve önemli
(öğretimde en çok kullanılan) yaklaşık
800 kavramın tanımı; ilgili görüntüleri araştırılarak, kaynaklardan taranarak
resimli kavram-isim-tanım havuzu oluşturulmuştur.
Kavramların öğretiminde aşağıda belirtilen
hususlara da dikkat edilmesi önerilmektedir.
-Ders kitapları hazırlanırken mutlaka içerdikleri tüm
kavramlar görüntülü, hiper, internet ve iç linkli sanal kitapları ile
desteklenmelidir.
-Kavramlar mümkünse görüntülü, kısa filmli, animasyonlu
CD’lerle öğretilmelidir. Tartışma, soru-cevap, uygulama ve benzeri yöntemlerle
kavratılmalıdır.
-Öğretimin tüm kademelerinde kavram dersleri konulmalıdır. Kavramların dildeki
en anlaşılır, kolay çağrışımlı ve mantıklı karşılıkları verilmeli ve yeni
kavramlara ait yıllık raporları hazırlanmalıdır. Bu rapor ve öneriler
internette tartışmaya açılmalıdır.
-Kavram öğretiminde; kavramların zihinde güncellenmesi ve
yerleştirilmesi konusundaki çalışmalara yoğunluk kazandırılmalıdır.
-K 12 Öğretim Modeli benzeri bir dersi en mükemmel şekilde
öğreten ve yöresel olanaklara göre güncellenebilen ders öğretim modelleri
hazırlanmalı ve Ders Kitabı Yazma ve Anlatım Modeli geliştirilmelidir.
-Kavramlar öğretimdeki önceliklerine göre (1., 2. ve 3. derecedeki kavramlar olarak)
derecelendirilmeli ve öğretilip, güncellenmelidir.
KAYNAKLAR
Atlas, R.M.,1994. Microorganisms
İn Our World. University of Luisville, Luisville Kentucky.
Bakırcı, H., 2005. Fen
Bilgisi Öğretmen Adaylarının Fizik, Kimya ve Biyoloji Branşlarına Karşı
Tutumlarının İncelenmesi (yüksek lisans tezi, basılmış). YYÜ, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Van. 77.
Bozcuk, S., 1995.Genel
Botanik. Hatipoğlu Yayınevi, Ankara.190.
Börü,
S., Öztürk, E., Cavak, Ş., 2002. Lise 1 Biyoloji. MEB. Devlet
Kitapları, Milli Eğitim Basımevi. İstanbul.170-172.
Campbell, N.A.,
1999.
Biolgy. World Student Series, Addıson-Wesley.574-576.
Claude, A.V.,1979. Biology,
Çevirenler:Şişli ve Arkadaşları Milli Eğitim Basımevi.
Demirkuş, N.,1999.
Fen bilgisi öğretim yöntemleri ve uygulamalarının verimli hale getirilmesi. Öğretmen
Eğitiminde Çağdaş Yaklaşımlar Sempozyumu, 8-10 Mart 1999 İzmir.
Demirkuş, N., 2005.
Öğretim
Teknolojisi ve Materyallerinin Geliştirilmesi, Yayımlanmamış Ders
Notları Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Van.
Güner, H., Aysel,
V. 1992. Tohumsuz Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi Basımevi.
İzmir. 333-334.
Gürlek, M., 2002. Orta
Öğretim
Biyoloji (Botanik) Öğretiminde Anlam Çözümleme Tabloları, Kavram Ağları ve
Kavram Haritalarının Uygulanması, Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri
Enstitüsü. Van
Korkmaz,
S., Bulut, Ö., Sağdıç, D., 1998. Lise 3 Biyoloji. MEB. Devlet
Kitapları, Milli Eğitim Basımevi. İstanbul.194-197.
Kiziroğlu, İ., 1988. Günümüzde biyoloji dersi ve amaçları. Hacettepe
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (3): 243-250.
Seçmen,
Ö., ve ark.1995.Tohumlu Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi,
Kitaplar Serisi No:116, İzmir. 333-359.
Sucu, A., Bayar, S. Küpeli, M., 2001. Lise 2 Biyoloji. MEB.
Devlet Kitapları, Mili Eğitim Basımevi. İstanbul.165-169.
Tootlille,
E.,1983. The Penguın Dictıonary of BOTANY, Penguın Books.
Yaylacı, H.S., Yaylacı, F., 2003. Eğitim Teknolojisi Dersinde
Öğretim Materyallerinin Geliştirilmesi, Akdeniz Üniversitesi Beden
Eğitimi ve Spor Yüksekokulu, Antalya.
Yılmaz,
A., 2003. İlköğretimde Botanik Kavramlarıyla İlgili Bazı Etkinliklerin Geliştirilmesi
(tezsiz yüksek lisans dönem projesi, basılmış). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Van.
EKLER
EK-1.
SANAL KİTAP CD’Sİ
YARARLANILAN İNTERNET ADRESLERİ
http://www.biyolojidunyasi.com/Biyoloji_Sozlugu.asp
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/sozluk.htm
http://www.genetikbilimi.com/genbilim/biyolojiksozluk.htm
http://www.mikrobiyoloji.org/dokgoster.asp?dosya=892000400
http://www.tdk.org.tr/tdksozluk/sozara.htm (TDK sözlüğü)
http://www.babylon.com/definition (Babylon sözlüğü)
http://research.umbc.edu/~farabaug/BIOL100.html
http://web.uvic.ca/biology/Grad_Progs/BioTA/manual.htm
http://www.doe.mass.edu/charter/approved/0494.doc
http://facstaff.bloomu.edu/chamuris/concepts2/115_lab_images.html
http://www.phschool.com/science/biology_place/
http://members.aol.com/darwinpage/biology.htm
www.antweb.org (Karıncalar mercek altında )
www.amphibiaweb.org (Sürüngenler sitesi)
www.biointeractive.org (Hareketli ve animasyonlu biyoloji)
http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/flora/index.htm(Van
Florası Sanal Herbaryumu)
(BotanyWorld Encyclopedia of Plants and
Botanical Dictionary.)
http://www.botanyworld.com/,
(Developmental basis of diversity in plant morphology)
www.bugbios.com (Böceklerin renkli dünyası)
www.brisbio.ac.uk (Küçük canlıların dev görüntüleri )
www.cellsalive.com
(Virüs,mikropların diğer hücrelerle karşılaştırılması)
www.ebiomedia.com (Resimli biyoloji)
www.enature.com
(Canlılar dünyası ile ilgili site)
http://www.gardengate.homestead.com/files/BotanicalLatinforwebsite.htm
(Botany Encyclopedia of Plants and Botanical
Dictionary.)
http://www.hcs.ohio-state.edu/mg/manual/glossary.htm(CalPhotos
Plants)
www.healcentral.org (İnsan ile ilgili site)
http://www.kustr.org (Kuşlarla ilgili site)
www.microscopyu.com
(Mikroskobik canlıların dünyası)
http://www.mobot.org/ (Internet Orchid Species Photo Encyclopedia)
www.nhm.ac.uk/entomology/butmoth (Kelebekler geçidi)
http://www.notsogreenthumb.org/orchids/genera/genera1.htm
(Ohio Master Gardener Online Manual – GLOSSARY
)
http://www.orchidspecies.com/ (Orchid Genera and Abbreviations A – C )
http://www.plantbio.berkeley.edu/faculty/faculty_pages/Kaplan.html
(Botanical Latin)
www.webvision.med.utah.edu.
(Görme ile ilgili site)
ÖZ GEÇMİŞ
1977 yılında Batman’ın Gercüş
İlçesinde doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Aydın’da tamamladı.1995 yılında
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Biyoloji Öğretmenliği Bölümü’ne kayıt
yaptırdı ve 1999 yılında mezun oldu. Şuan İstanbul’un Küçük Çekmece İlçesinde
sınıf öğretmenliği yapmaktadır.