ÖZET
BİYOLOJİDE
MİKROSKOBİK YAPILAR VE MİKROORGANİZMALARLA İLGİLİ ÖNEMLİ KAVRAMLARA İLİŞKİN
DERS MATERYALİ GELİŞTİRME
Ertaş, Abdullah
Yüksek Lisans
Tezi, Ortaöğretim Fen Ve Matematik
Alanları Eğitimi
Anabilim Dalı
Tez Danışmanı: Doç.
Dr. Nasip DEMİRKUŞ
Ağustos 2006, 40 sayfa
Biyoloji derslerinde öğretilmek istenen
kavramların sayıca fazla ve çoğunun da yabancı dil kökenli olması öğretimi
güçleştirmektedir. Mikrobiyolojik kavramların öğretilmesi, belirli bazı
sebepler nedeniyle çok daha güçtür.
Türkçe’de; gelişen teknolojiye karşılık
gelen isim ve kavramların olmaması, yabancı dil kökenli kavramlara karşılık
gelen mantıklı, kolay çağrışılan Türkçe kavramların türetilmemesi; kavram
yanılgısına, eksik ve hatalı kavram öğrenmeye neden olmaktadır. Doğa ve
teknoloji bilimlerini ülkemiz koşullarına güncellemek ve hayata uygulamak için
üretilen ve var olan kavramların doğru anlaşılmasını ve zihnimize doğru
yerleşmesini sağlamak gerekir. Örneğin: “Kemik matriksi içinde uzanan ve kan
damarları ile sinirleri içeren kanalları” tanımlarken, Havers Kanalı’na
karşılık gelebilecek “Uzun Kemik Kanalı” kavramı bize daha kolay çağrışım
yapar. Onun için kavramların zihnimize ve dilimize mümkünse doğru aktarılması
ve doğru yerleştirilmesi gerekir.
Kavramlar beşeri, fen ve teknoloji
bilimlerinin yapı taşları gibidir. Canlılar için hücre, bilgisayar için
çipleri, bilgi için veritabanı ne kadar önemliyse kavramlar da bilim için o
kadar önemlidir. Bu örnekteki gibi kavramların dilimiz ile bağdaşmaması bilimde
ve teknolojide gelişmemize engel olur.
Bu bilinçle çalışmamızda biyolojideki
mikroskobik kavramlar ilk, orta ve yüksek öğretimde internet ve medya araçları
üzerinde hizmet verebilecek ve örnek teşkil edebilecek bir mantıkla; YYÜ Eğitim
Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı Materyal Geliştirme ve Hazırlama
Odası’nda (materyalin bir kısmının
envaterini kendimiz hazırlayarak, bir kısmını da başka kaynaklardan alıp
düzenleyerek) resim ve görüntülerle eşleştirilerek zenginleştirilmiştir.
Kavramlar harf sırasına göre dizilerek www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr
sitesinde internete açık hale getirilmiştir. Ayrıca FlipAlbum 6.0 Suite
kullanılarak internet ve internal linkli kavram sanal kitabı
hazırlanmıştır.Yabancı bazı kavramlara karşılık gelen, Türkçe yeni kavramlar önerilmiştir.
Anahtar
kelimeler:Biyoloji öğretimi, Biyolojik kavram, Canlı bilimi,
Mikroskobik, Sanal kitap.
ABSTRACT
DEVELOPING LESSON MATERIAL RELATED TO IMPORTANT
CONCEPTS ABOUT MICROORGANISMS AND MICROSCOPIC STRUCTURES IN BIOLOGY
Ertaş,
Abdullah
Msc,
Department of Secondary School Science and Mathematics Branches Education
Supervisor:
Assoc. Prof. Dr. Nasip DEMIRKUŞ
August
2006, 40 pages
That the concepts which are
thought in biology lessons are too many and that most of them are originally
from foreign languages make their teaching difficult. Teaching microbiologic
concepts is more difficult because of some certain reasons.
That Turkish language doesn’t have
concepts providing the same meaning with concepts of new technology and that
easy and appropriate Turkish concepts cannot be created to refer to words from
foreign languages cause notion misunderstanding, insufficient and wrong
learning. It is necessary to make existing and produced concepts understandable
and to locate them in our minds correctly for updating sciences of nature and
technology to the conditions of our country and applying them to life. For
example, when “Canals which are spreading in bone system and containing blood
veins and nerves” are defined “long bone canals” which can be used for Haversian system
creates an easier connotation. That’s why, if it is possible, concepts have to
be transferred and located to our language and mind correctly.
Concepts are like keystones for social and
technology sciences. Concepts are as important for sciences as cells for a
living being, chip for a computer or database for information. As in this
example, concepts not adapting to our language prevent our development in
science and technology.
Being aware of that truth, in our
study, we have enriched the source of microscopic concepts in biology in YYU,
Education Faculty, Department of Biology Education, material preparing and
developing room with the idea of serving them as examples on the internet and
other media means for primary, secondary and high school education and we
matched them with pictures and images. Concepts have been arranged in
alphabetical order and released on the www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr
internet web-site. Also a concept internet book with internet and
internal links has been prepared using FlipAlbum 6.0 Suite. New Turkish
concepts matched ones in foreign languages have been proposed.
Key words: Biology
teaching, Concepts in biology, Internet book, Microscopic,
ÖNSÖZ
Teknolojideki
gelişmelerle birlikte kavram öğretiminde de yeni yaklaşımlara gereksinim
duyulmaktadır. Kavramları anlatırken olabildiğince farklı görsel ve işitsel
kaynaklardan yararlanmak anlatımı kolaylaştıracağı gibi; dersleri de daha
zevkli hale getirecektir. Bunun için de kavramların farklı kaynaklardan
yararlanılarak doğru öğretilmesi büyük önem taşır.
Özellikle
biyoloji bölümünden mezun öğretmenlere, ortaöğretim öğrencilerine ve biyoloji
bölümlerindeki öğrencilere hizmet vermek amacıyla internet üzerinden
kavramların tanımları daha doğru, net ve zihinsel yönden doyurucu örneklerle
verilmeye çalışılmıştır.
Biyoloji ile ilgili makroskobik ve mikroskobik
(varlık, olay ve olgularla ilgili) temel kavramlardan bir kısmı iki yüksek
lisans tezi halinde yürütülerek tamamlanmıştır
Bu çalışmalar esnasında tez danışmanım ve biyolojide makroskobik temel
kavramları hazırlayan yüksek lisans öğrencisi Nimet Batıhan ile birlikte
çalışılmıştır. Bu çalışmayı hazırlarken her konuda desteğini esirgemeyen tez
danışmanıma, makroskobik kavramları çalışan yüksek lisans öğrencisi,
meslektaşım Nimet Batıhan’a ve aileme çalışmalarımdaki yardımlarından dolayı
teşekkür ederim.
Van,
2006
Abdullah ERTAŞ
SİMGELER
ve KISALTMALAR DİZİNİ
Kısaltmalar
ABD Anabilim Dalı
Eğt. Eğitim
Enst. Enstitü
Fak. Fakülte
MEB Milli Eğitim
Bakanlığı
MGO Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası
ÖSYS Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavı
YYÜ
Yüzüncü Yıl
Üniversitesi
1.GİRİŞ
Okullarımızda
lâboratuvar etkinliklerine gereken önemin verilmemesi, mikroskobik yapılar ve
canlılar ile ilgili materyallerin hazırlanmasındaki zorluklar mikroskobik
kavramların öğretilmesini güçleştirmektedir. Anlatım, soru-cevap gibi klasik
yöntemler mikroskobik kavramların öğretilmesi için yeterli değildir. Ders
kitapları incelendiğinde mikroskobik yapılarla ilgili örneklerin yetersiz
olduğu görülecektir. Ders kitaplarının yazımındaki sınırlılıklar ve mikroskobik
canlıların yaşam döngüsündeki öneminin yeterince belirtilmemesi de kavramların
öğrenilmesini zorlaştırmaktadır. Ülkemizde her yıl yapılan ÖSYS ( Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavı) sınavı
sonuçlarına bakıldığında da biyoloji eğitiminde sorunlar olduğu görülecektir.
Hatta üniversitelerin biyoloji bölümlerini kazanan öğrenciler dahi biyolojik
kavramlar konusunda yeterince bilgilendirilmeden ortaöğretim kurumlarından mezun
olmaktadır.
Kavramların kolay anlaşılabilmesi
için; sunumda görsel-işitsel araçların ve materyallerin kullanımı
gerekmektedir. Kullanılan bu araçlar ile öğretmen ve öğrencilerin biyolojideki,
doğa bilimlerindeki bilgi eksikleri giderilecek, doğruyu öğrenme arzusu
oluşturulabilecek ve bunun sonucunda da bu alanlardaki başarıları artacaktır.
Kavramlar biyoloji biliminin temelidir. Kavramlar kolay anlaşılır, açık bir
dille tanımlanarak ve onu en güzel izah edecek görsel, işitsel sanal ortamda
hazırlanan materyallerle desteklenirse sağlam temeller oluşturulur.
Ülkemizde
ilk, orta ve yüksek öğretimde verilen biyoloji derslerine ait temel biyolojik
kavramların daha mükemmel öğretilmesi, eksik veya yanlış öğretilmesinin telâfi
edilmesi için internet ve medya araçları kullanılmaya çalışılmıştır. Biyoloji
ile ilgili öğrenci ve öğretmen kitlesine, internet üzerinden ulaşılarak, kavram
yanılgısının ve yanlış öğretiminin telâfi edilmesi çok büyük önem taşımaktadır.
Ayrıca kavramların mantıklı ve zihnimize yatkın, çağrışımı kolay, Türkçe
karşılıklarıyla ortaya konması da bir o kadar önem taşımaktadır.
Eğer kavramlar doğru ve kolay çağrışılabilir
bir mantıkla üretilmezse ve öğretilmezse bunun dezavantajı etkin bir şekilde
hayatın her aşamasında kendini hissettirir. Bir dilde kavramlar ve kavramlar
arası ilişkiler ne kadar doğru, sade ve mantıklı alt ünitelerden ve dinamik
ilişkilerden oluşursa o kadar sağlıklı olur.
Son
yıllarda araçlar konusunda değişik gelişmeler olmaktadır. Örneğin okullarımızın
çoğunda, evimizde ve çalışma ortamımızda bilgisayar bulunmaktadır. Öğrenciler
ve öğretmenler bu çalışma ile bilgisayardan konuyla ilgili hazırlanan CD’den
veya internet sitelerinden biyoloji kavramlarıyla ilgili eksiklerini
giderebilecek ve yanlışlarını telâfi edebileceklerdir.
2.
KAYNAK BİLDİRİŞLERİ
2.1.
Biyoloji Dersinin Genel Amaçları, Etkinlik ve Öğretim Yöntemleri
Biyoloji, tüm pozitif bilimlere ait her türlü envanterin hayata
doğru uygulandığı ve hayat bulduğu bir bilim dalıdır. 21. yüzyılın gözde bilimi
biyoloji merkezli fen bilimidir. Biyoloji, özellikle doğa döngüsü dikkate
alınarak hayatın uzaya taşınması, uzayda yeni gezegenlere canlıların
mayalanması konularında Uzay Biyolojisi başlığı altında insanlığa hizmet
verebilecek alternatif bir bilim dalıdır (Demirkuş, 2005).
Biyolojinin fen bilimleri içinde en fazla gelişme ve ilerleme
kaydettiği belirtilmekte ve bu gelişmenin daha da artan bir şekilde devam
edeceği vurgulanmaktadır. Bu nedenle eğer bilimsel bir ders plânlanmasından söz
edilecekse biyolojiye en fazla yerin verilmesi gerekmektedir. Çünkü, biyolojik
tekniğin ulaştığı bugünkü basamak, gerek gen teknolojisi ve gerekse ekolojideki
konular insanlığı içinde bulunduğu durumdan kurtaracak boyutlardadır. Bu bir
başlangıçtır. Biyoloji dersinde, canlının önemli bir konumda olduğu, yaşama
alanında öğrencinin nasıl davranması gerektiği verilmeli, onun çevreyi
desteklemesi gerektiğini vurgulamalı; çevrede rastlanan canlıları, objeleri
doğru algılamasını, düzenlemesini ve adlandırmasını öğretmelidir (Kiziroğlu,
1988).
Biyoloji derslerinde, doğada var olan
biyolojik mantık sistemlerini kavramak, bunları anlaşılabilir bir dille
öğrencilere aktarmak ve hayata doğru uygulamak genel amacımız olmalıdır.
Öğrencilerin edindikleri bilgileri, doğal döngüye zarar vermeden insanlık
menfaatleri için hayata uygulamaları istenmektedir (Demirkuş, 1999).
Biyoloji kavramları ile ilgili temel
bilgi ve görüşler verilirken bu arada karşımızdakinin algılama, düşünme
kabiliyetini geliştirmelidir. Açık seçik bir kavram oluşturmak için gereken
temel bilgi ve olanaklar anlaşılır bir şekle sokulmalıdır. Özellikle kavramlar
ve isimler seçilirken ya da tanımları yapılırken, öğrencilerin kelime ve bilgi
dağarcığı, yaşadığı çevre dikkate alınarak öğretilmelidir (Bozcuk, 1995).
Özellikle Doğu ve Güneydoğu
bölgelerinin bazı yörelerinde evinde ve yakın çevresinde Türkçe konuşulmaması
ya da az konuşulması çocukların eğitimlerinin niteliğini etkilemektedir. Bu
nedenle öğrenciler okulda dersleri takip edebilme yönünden güçlüklerle
karşılaşmaktadırlar. Bu açıdan öğrencilere biyoloji ilgili kavramları
anlatırken görsel-işitsel araçlar kullanılmalıdır (Gürlek , 2002).
2.2. Kavramlar
İsim bir varlığı,
eşyayı, olguyu, olayı vb. şeyleri tanıtmak için kullanılan, tanımlanmasına
gereksinim duyulmayan kelime veya kelimeciklerdir. Kavramlar ise varlıkları (canlıları,
olayları ve cansızları) ve düşünceleri benzer ve ayırıcı özelliklerine göre
gruplandırdığımızda gruplara verilen adlardır. Kavram ve isim arasındaki fark;
isim tanımlanmaya gereksinim duyulmayan kelimeler iken, kavram mutlaka
tanımlanmasına gereksinim duyulan kelime veya kelimelerdir. Bazı kavramların
isim yüzleri de vardır. Ör: çiçek.
Deneyimlerimiz
sonucunda iki veya daha fazla varlığı ortak özelliklerine göre bir arada
gruplandırıp diğer varlıklardan ayırt ederiz. Bu grup zihnimizde bir düşünce
birimi olarak yer eder; bu düşünce birimini ifade etmekte kullandığımız sözcük
veya sözcükler, kavramdır. Kavramlar somut eşya, olaylar veya varlıklar değil;
onları belirli gruplar altında topladığımızda zihnimizde ulaştığımız soyut
düşünce birimleridir. Gerçek dünyada kavramların ancak örnekleri bulunabilir.
Eğitim öğretimde kavramların dosdoğru,
eksiksiz öğretilmesi ve güncellenmesi çok önemlidir. Bunlar yapılmazsa telâfisi
zor durumlar ortaya çıkabilir.
2.3.Kavramların
aşamalılığı ve kavramlar arası
ilişkiler
Bilimde sınıflandırmanın önemi büyüktür. Biyoloji biliminde hem
konular hem de konuların içindeki kavramlar ve ilkeler aşamalı bir düzeyde
(taksonomik kategoriler halinde) sınıflandırılmıştır. Örneğin: Tipik birkaç
küçük canlıdan hareket edilerek, giderek yükselen basamaklarla bitki kavramına
kadar çıkılabilir. Bitki ve hayvan kavramları birleştirilerek bir üst düzeyde
canlı kavramına ulaşılabilir.
Kavramlar arasındaki ilişkilerin; kavramların içerik, kapsam,
yakınlık, ayrıcalık özelliklerine göre doğru sınıflandırılması büyük önem
taşır. Örneğin: Fotosentez kavramında karbondioksit, su, yeterli ışık, klorofil
ve bazı enzimlerin varlığında ürün olarak besin ve oksijen oluşur. Ancak
aydınlık ve karanlık reaksiyonlar, devirsel ve devirsel olmayan
fotofosforilasyon kavramları fotosentezde alt kavram olarak tanımlanır (Gürlek,
2002).
2.4. Kavram
Öğretme-Öğrenmenin Kriterleri ve Kuralları
Kavramlar somut, soyut vb. varlık, olay ve düşünceleri kelime ve
kelimelerle ifade eden soyut düşüncelerdir. Kavramlar öğrencilere öğretilirken,
kavramın özgün özelliklerini, öğrencinin seviyesine en uygun şekilde
somutlaştırılarak aktarılmasına özen gösterilmelidir. Gerekirse kavramın
tanımına ait özel hâller ve istisnalar verilmelidir. Örneğin; canlı kavramı
tanımlanırken, virüslerin özel durumları (halleri) belirtilmelidir
Bir kavramı (subjektif
veya objektif) öğretirken mümkünse o kavramı en güzel şekilde temsil eden
görsel, işitsel, dokunsal... vb. beş duyu ve ötesi duyulara hitap edecek
materyal ve materyallerle öğretilmesinde yarar vardır. Bu kavramla ilgili ders
materyali hazırlanırken; eğitim ve öğretimde kullanılacak bir materyalde
bulunması gereken kriterlerin dikkate alınarak hazırlanması ve doğru yöntemler
kullanılarak öğretilmesi gerekir.
Aslında bir kavramı
öğretirken hangi yöntem ve yöntemlerin uygulanacağını kavramın özelliği,
kavramla ilgili olanaklarımız ve bilgimiz belirler. Önemli olan; olanaklar,
yöntemler, kavramın özelliği ve kavramla ilgili bilgilerin arasından en güzel
seçim ve dizaynı yapmaktır. Ör: Çiçek
kavramını öğrenciye öğretirken;
a) Sadece çiçek isminden
bahsedip teorik anlatmak (Anlatım Yöntemi).
b) Görsel olarak sanal
ortamda, doğada ya da fotoğrafta çiçek göstererek anlatmak (Demonstrasyon Yöntemi).
c) Sanal ortamda çok
sayıda çiçek örneği gösterip uygulamalı olarak da doğadan toplanan kuru ve taze
materyalleri öğrenciye dağıtarak etkinlik yapma (Etkinlik Yöntemi).
d) Sanal ortamda çiçekleri
gösterdikten sonra doğaya çıkıp çeşitli çiçekli bitkileri toplatarak, herbaryum
kurallarına göre presleterek gerekirse taze materyalin organlarını lup altında
inceleterek çiçek kavramını öğrencilere kavratmak (Yaparak-Yaşayarak Uygulama
Yöntemi) yöntemleri kullanılabilir (Demirkuş, 2005).
Bir
kavramı öğretmenin kriterleri:
-Kavramın tanımını birden fazla kaynaktan toplamak. Gerekirse
birden fazla tanım ve örnekle desteklemek.
-Toplanan tanımlar arasında eksik ya da çelişkinin olup olmadığını
saptamak.
-Kavramın sınırlarını belirlemek (özgün özelliklerini), kendisine en yakın
kavramlarla geçiş, ayrılan ve benzeşen sınırlarını çizmek. Örneğin: İsim ve
kavram tanımı.
-Kavramlarla ilgili anlatım dışındaki kavramı en iyi temsil edebilecek
materyalleri toplayıp bunların içerisinden, basit, sade ve kavramı öğretme
amacına en güzel şekilde ulaştıran bir veya birden fazla materyal örneği
seçmek.
-Materyal seçiminden sonra öğretimde kullanılacak yöntemleri
titizlikle belirlemek.
-Olanaklar ( internet, kütüphane, sanal araçlar, medya
araç-gereçleri, doğa vb.) araştırmak. Bazen olanaklarımızdan yararlanma
alışkanlığının ve zihinsel çalışma alışkanlığımızın olmaması yüzünden çok şeyin
farkında bile olamayabiliriz. Örneğin: Bir öğretmenin kasaba veya köyde
öğrencileri doğaya çıkarmaması ya da materyaller geliştirmemesi.
-Eğer bir kavram sübjektifse yani materyallerle temsil edilemiyorsa
mümkünse çok sayıda kaynaktan yararlanarak kavram ile ilgili tanımları bir
araya getirmek, öğrenilmesine yardımcı olabilecek objektif ve diğer yakın
kavramlarla desteklenerek anlatmak.
2.5. Kavramların
Sınıflanması
2.5.1. Öğreniliş
yollarına göre kavramlar
Öğreniliş yollarına bakarak kavramlar üçe ayrılır:
2.5.1.1. Algılanan
kavramlar
Duyu organları yoluyla dış dünyadan etkileşim sonucu öğrenilen
kavramlardır. Örneğin; alyuvar, hücre gibi.
2.5.1.2. Betimlemeli
kavramlar
Varlıklar ve olaylar arasındaki ilişkileri doğrudan etkileşim
sonucu açıklayan kavramlardır. Örneğin; aktif taşıma gibi kavramlar betimlemeli
kavramlardır.
2.5.1.3.
Kuramsal kavramlar
Dış dünyadan zihinsel
operasyonlar ile öğrenme sonucu üretilen kavramlardır. Filogeni, ortogeni ve
ortogenez gibi kavramlar da kuramsal kavramlardır.
2.5.2. Temsil ettiği objektif ve sübjektif bilgilerin
belirleyici özelliklerine
göre
kavramlar
Kavramlar, temsil ettiği objektif ve
sübjektif bilgilerin belirleyici özelliklerine göre aşağıdaki kategorilere
ayrılabilir:
2.5.2.1.
Düzenleme kavramları
Öğrencilerin düzenleme
işlemleri kurmaları, kullanmaları ve anlamaları için fırsatları olmalıdır.
Düzenleme, öğrencilere basitten karmaşığa doğru öğretilmelidir. Örneğin: taksonomik
kategoriler, sınıflandırma ile ilgili kavramlar (familya, cins, tür.).
2.5.2.2. Neden ve etki kavramları
Her şeyin bir nedeni
vardır, nedensiz etki olmaz. Bu fikirden hareketle bizi yakından ilgilendiren
olaylardan en uzağa kadarki olayların ayrıntılarına kadar inceleyip, neden ve
etkilerini çözerek, önceden kestirmek için fikir sahibi olmalıyız. Örneğin;
Fototropizma olayında, bitkinin ışığa doğru yönlenmesinin bir nedeni vardır. Bu
da ışık etkisidir.
2.5.2.3. Sistem kavramları
Etkileşen bir bütünü
oluşturan küçük elemanlarının bileşimidir. Dışarıdan gelen bir kuvvet sisteme
canlılık ve hareketlilik getirir. Birçok doğa olayı bir sistem içindedir.
Örnek: ekosistem döngülerindeki her bir kavram.
2.5.2.4.
Model kavramlar
Doğal hayatta gözlemleyemediğimiz
birçok olay ve varlığı anlamak ve tanımak için, bunlara özgün özellikler
taşıyan somut kavramlardır. Örnek: DNA
modeli, kainat modeli, canlıların şecere ağacı, evrim ağacı.
2.5.2.5. Değişim
kavramları
Değişim her yerdedir.
Bazı şeyler, değişmez görünse de aslında değişmektedir. Fakat, değişim hızı
yavaştır. Değişimin doğasını anlamak önemlidir. Bazı değişimler doğrusaldır.
Bazıları ise döngüseldir. Değişim teknolojik problem oluşturur. Çözümlerden
yeni ürünler ortaya çıkabilir. Örnek: morfogenezis.
2.5.2.6. Yapı
ve işlev kavramları
Bu kavramlar yapı ve
işlevini bir arada ifade eden kavramlardır. Örneğin: ayak ve yürümek, göz ve
görmek.
2.5.2.7. Farklılık kavramları
Çeşitliliği ifade eden
kavramlardır. Örnek: varyasyon, biyolojik çeşitlilik.
2.5.2.8. Tanımlayıcı kavramlar
Açıklayıcı
ve özellik bildiren kavramlardır. Genellikle varlıkları, olayları ve olguları
izah eden, ifade eden veya temsil eden kavramları içerir. Solunum, fotosentez
gibi.
2.5.2.9. Tanım
işlev kavramları
İşlevi
ifade eden kavramlardır. Duyarga,
göz, kulak gibi.
2.5.2.10. Gelişim
kavramları
Canlının
ölüme doğru giderken morfogenezisindeki değişim aşamalarıyla ilgili kavramları
ifade eder. Büyüme ve gelişme kavramları gibi.
2.5.2.11. Üreme kavramları
Canlının
kendine benzer fertleri meydana getirmek üzere geçirdiği aşamalarla ilgili
kavramları ifade eder. Bölünme gibi, (Gürlek, 2002).
İnternette ve literatürde yaptığımız
araştırmalarda kavram yanılgısının ve doğru kavram öğretiminin önemi üzerinde
pek çok çalışmaya rastlanmıştır. Ancak eksik ve yanlış kavram öğretimini telafi
edebilecek ya da giderebilecek çözüm önerileri sunabilen veya yaptığımız
çalışmayla örtüşen çalışmalara rastlanmamıştır. Bunun için özellikle internette
http://www.biyolojidunyasi.com/Biyoloji_Sozlugu.asp
http://www.genetikbilimi.com/genbilim/biyolojiksozluk.htm
http://www.mikrobiyoloji.org/dokgoster.asp?dosya=892000400
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/sozluk.htm
adreslerindeki sözlüklerden (ki bunlar sadece
kavramların tanımını içeren) yararlanılmışsa da görsel verilere dayalı
kavramları izah eden Türkçe siteler ve kaynaklar çok azdır.
Yurt dışında da bu
konuda pek fazla çalışmaya rastlanmamıştır. Kavramların İngilizce karşılıklarından
yararlanılmıştır (Claude, 1979; Tootlille, 1983).
Ortaöğretimde kullanılan kavramlar
ve tanımları için (Seçmen ve ark.,1995; Korkmaz ve ark., 1998; Sucu ve ark.,
2001; Börü ve ark., 2002; Güner, 1992) kaynaklarından yararlanılmıştır.
Kavramların tanımları, kavramlar arsındaki
ilişkiler hakkında bilgi verilmiştir (Gürlek, 2002; Yılmaz, 2003).
3.
MATERYAL ve YÖNTEM
3.1.
Materyal
YYÜ Eğitim Fak. Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı,
Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası’nda bulunan 120 ayrı hazır preparat,
basılı kaynaklar, Google arama motoru ile internetten indirilen kavramlarla
ilgili resimler ve biyoloji sözlükleri, taranarak bilgisayara aktarılan 3000
sayfalık PDF formatında 2001–2006 tarihleri arasında yayınlanan Bilim ve
Teknik, Chip ve Pc Net dergilerinden seçilen bilimsel ve teknoloji ile ilgili
makalelerdeki kavramlar, tanımlar, tez danışmanımız tarafından çekilmiş
fotoğraflar ve ders notlarındaki bilgiler kullanılmıştır. Google arama
motorunda 10.10.2005-30.06.2006 tarihleri arasında kavramlar ("biological
concepts" mistake, miss,
“compensation" or “make good
"biology concepts” image ,
illustrated “web resource” internet resources”) ve tanımları ile ilgili olarak
tarama kurallarına uygun arama yapılmıştır.
Ayrıca konu ile ilgili olarak, Türkçe; “mikroorganizma, mikrobiyoloji,
bakteri, virüs, protista, mikroskobik mantarlar, algler, diatomlar, monera,
bakteriyofajlar, riketsiyalar, materyal,
kavram,” ve İngilizce; “microorganism,
microbiology, bacterium, virus, protist , material, microscopic funguses ,
alga, diatom,monera,.bacteriofag., ,rickettsiae, concept ” gibi anahtar
kelimelerle, tarama motorları kurallarına uygun olarak ikili yada çoklu
mantıklı gruplar halinde yazılarak internetten arama yaptırılmıştır.
Özellikle kavramların
doğru, mantıklı, kolay çağrışım yapan Türkçe karşılığını bulmak için Türk Dil
Kurumu Sözlüğü, Redhouse Sözlüğü ve 33 tane sözlük içeren sanal Babylon
sözlükleri kullanılmıştır. Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası’ndaki 15000’e
yakın görüntü ve sanal öğrenci ödevi koleksiyonundan yararlanılarak temel
biyolojik kavramlarla ilgili 5000 tane görüntü seçilmiştir. Bu görüntülerin bir
kısmı tarafımızdan taranan dergilerden alınmıştır. Bir kısmı da mikroskop ve
fotoğraf makinesiyle çekilip, dijital ortama aktarılan görüntülerdir.
3.2.
Yöntem
Bilimsel
çalışmalarımız esnasında verilerimiz, 2005-2006 yılları yaz dönemi boyunca
proje yürütücüsü ile birlikte her gün Eğitim Fak. Biyoloji Eğitimi Bölümü,
Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası’ndaki olanaklardan yararlanarak
hazırlanmıştır. Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı’nda bulunan 120
ayrı hazır preparata ait 1340 tane görüntü mikroskop ve CCD Colour Video Camera
VC 3031cihazı kullanılarak bilgisayara aktarılmıştır. Google’dan tarama kuralarına uygun girilerek, internette
kavram öğretimine yönelik bilgi edinilmiştir Kavramlar seçilirken özellikle
karşılığında görüntüleri olan kavramların hemen hemen tamamı seçilmiştir ve
bunlar üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar:
-Bütün resimler Adobe Photoshop CS sanal
grafik aracı ile rötuşlanmış, bazıları yeniden boyutlandırılmış ve orijinal
olanların üstüne isim yazılarak hazırlanmıştır.
-Gif formatındaki resimlerin tamamı jpeg formatına çevrilerek web’e hazır hale
getirilmiştir.
-Macromedia
Dreamweaver MX 2004 web editörü ve Macromedia Fireworks MX 2004
programları kullanılarak kavram tanımları ile resimler eşleştirilip internete
hazır hale getirilmiştir.
-Bu aşamada yaklaşık 40 tane sanal sözlük
ortamında kavramların Türkçe karşılıkları veya tanımları içerisinden mantıklı,
kolay çağrışılabilir ve sade olanları belirlenmiştir. Tez danışmanımız
tarafından önerilen kavramların Türkçe karşılıkları kırmızı renkte
işaretlenerek (sanal kitap ve internette) önerilmiştir.
-Özellikle kavramları internete hazır hale
getirmenin son aşamasında Google arama motorunda bazı kavramların İngilizce
dilindeki karşılıkları ile aramalar yapılarak o kavramların görüntülerinin
bulunduğu web adreslerine link atılmıştır. Ayrıca kavramların birbirine olan
yakınlık dereceleri, kapsamları belirlenerek, kavramlar arası ilişkiyi
berraklaştırmak ve açıklamak için site içerisinde ve kavramlar arasına linkler
atılmıştır.
-Web’e hazır hale getirilen kavramlar ve
içerdikleri internet linkleri, intranet ve hiperlinkler olduğu gibi FlipAlbum
6.0 Suite sanal kitabına yapıştırılarak
CD’si hazırlanmıştır. Bu sanal kitabın bir özelliği de internet adreslerine,
kavram isimlerine, sayfa numaralarına ve istenilen harfe ulaşmak tek tıklamayla
mümkündür. Bu Sanal kitap CD’si ile internete bağlı olan bir bilgisayarda
dinamik olarak hem internetteki linklere hem de kitap içindeki linklere ulaşmak
mümkündür.
4.
BULGULAR
Araştırmada, Biyoloji
ile ilgili kavramların doğru algılanması ve öğrenilmesi için; seçilen
materyalin özelliklerinin yanı sıra,
aynı materyalin üzerinde gösterilebilecek veya tanımlanabilecek farklı
kavramlar, aynı kavramı izah etmeye yönelik birden fazla materyale gereksinim
duyulduğu ve özellikleri ortaya konmaya çalışılmıştır.
Bu
çalışmalar sırasında basılı medya araçları ve internet üzerinde biyolojik
kavramlarla ilgili yanlış ve eksik kavram öğrenmenin veya öğretmenin sebep
olduğu olumsuz durumları ortadan kaldırmaya yönelik ya da çözümüne yönelik net
öneri ve çalışmalara rastlanmamıştır. Mevcut olanlar da çok yetersizdir.
Bu çalışmamızla başka bilim dallarında
benzer çalışmalara örnek teşkil etmesi için zihinsel olarak daha doyurucu,
tartışmaya açık, resimli-görüntülü, sesli, kavram-tanım ilişki modeli
sunulmuştur.
Bu modelin daha da ileri gidilerek YYÜ
Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı’nda intranet, internet
ortamındaki kısa metrajlı filmler, animasyonlar ve PowerPoint sunularından
kavramlar arasına link atılması ile kavram öğretiminin zenginleştirilebileceği
ortaya çıkarılmıştır.
Ayrıca bazı kavramların birden çok
tanımları veya çok yönlü anlamları olabileceği belirlenmiştir. Örneğin: Bazı
kavramların biyolojideki, kimyadaki hatta biyolojinin alt dallarındaki
tanımları farklı olabilir. Aynı kavramın farklı anlamlar taşıyabileceği de
belirlenmiştir. Bunun tam tersinin de mümkün olduğu tespit edilmiştir. Çeşitli
kavramların tanımları örtüşebilir. Bu amaçla ders kitapları yazılırken içerdikleri
kavramlar açısından özel bir model ve yöntemle yazılmasının gereği ortaya
çıkarılmıştır.
Mikroskopik yapılar
ve mikroorganizmalarla ilgili önemli bazı kavramların tanımları:
5. TARTIŞMA VE SONUÇ
Bu tez çalışması ile ilk, orta ve yüksek
öğretimdeki biyoloji dersleri ile ilgili temel mikroskobik kavramların; ilgili
tanım, görüntü, intranet, internet,
hiperlinkleri ve kavramlar arası iç linkleri ile daha doğru öğrenmeye veya
eksikleri tamamlamaya yönelik internet web sayfası ve sanal kitap CD’si
hazırlanmıştır.
Özellikle kavram
tanımları ve kavramların ilgili olduğu konulardaki işlevleri dikkate alınarak bazı
kavramların birden fazla tanımı yapılmıştır. Kavramların Türkçe’de doğru,
mantıklı, kolay çağrışım yapan karşılığını bulmak için TDK sözlüğü, Redhouse
sözlüğü ve 33 tane sözlük içeren sanal Babylon sözlükleri kullanılmıştır.
Özellikle kavramlara karşılık gelen resimler internetten, Materyal Geliştirme
ve Hazırlama Odası’ndaki 15000’e yakın görüntü ve öğrenci ödevi
koleksiyonlarından yararlanılarak, temel biyolojik kavramlarla ilgili 5000 tane
görüntü seçilmiştir. Bu görüntülerin bir kısmı tarafımızdan dergilerden
taranarak, mikroskop ve fotoğraf makinesiyle çekilerek dijital ortama aktarılan
görüntülerdir.
Literatürdeki
kavramlarla ilgili bilgiler bu açıdan, yetersiz ve dağınıktır. Bu çalışma
bilgilerin daha derli-toplu hâle
getirildiği, uluslar arası seviyedeki görüntülü linklerle ve kavramların
birbirleriyle olan ilişkisine dayalı bir ön çalışmadır. Asıl amaç bundan sonra
diğer sahalarda da benzer çalışmalar yapılması için örnek teşkil etmektir.
Bu
konuda daha ileriki çalışmalarda, yani kavram tanımı ve kavramlar arasındaki
ilişkiye yönelik kısa metrajlı film, animasyon, sunularla desteklenebilecek
canlı bilim (biyolojik) kavramlara ait web siteleri ve sanal kitaplar
hazırlanmaya çalışılacaktır.
Bu yüksek lisans tez çalışması ile tez
öğrencisi bazı grafik programlarını, web editör programlarını, dijital ortama
materyal hazırlamaya yönelik, gerçek ve sanal araçlarını etkili bir biçimde
kullanmayı öğrenmiş ve becerilerini uygulanabilir bir seviyeye ulaştırmıştır.
Öğrenci ödevleri,
uygulamalar ve lâboratuvar çalışmalarından elde edilen verilerden hareketle
öğretimde kavramların doğru anlaşılması, öğrenilmesi, uygulanması ve
kullanılması için, sanal veri toplama, değerlendirme ve işlemesine yönelik
Sanal Veri İşleme Yöntemi geliştirilmiştir.
Toplanan
veriler daha ekonomik olan sanal ortamda kullanabilir hale getirilmiştir.
Gelecekte yapılabilecek benzeri eğitim öğretim çalışmaları için veri kaynağı
oluşturulmuş ve bu tip çalışma yapacaklara yönlendirici bir kaynak
oluşturulmuştur.
Bilgisayar
ortamında öğretim amaçlı ders materyali hazırlama ve yöntemleri
geliştirilmiştir.
Biyoloji Laboratuarı ile etkinlik,
uygulama sonucu toplanan ve hazırlanan materyaller sanal ortama aktarılmıştır.
Doğal ve sanal
ortamlardaki materyaller ilişkilendirilmiştir.
Kaliteli ve düşük
maliyetli ders materyali hazırlanmıştır.
Bu amaçla; Biyoloji
ile ilgili ve önemli (öğretimde en çok kullanılan) yaklaşık 700 kavramın tanımı; ilgili
görüntüleri araştırılarak, kaynaklardan taranarak resimli kavram-isim-tanım
havuzu oluşturulmuştur.
Kavramların öğretiminde aşağıda belirtilen
hususlara da dikkat edilmesi önerilmektedir.
-Ders kitapları hazırlanırken mutlaka
içerdikleri tüm kavramlar görüntülü, hiper, internet ve iç linkli sanal
kitapları ile desteklenmelidir.
-Kavramlar mümkünse görüntülü, kısa filmli,
animasyonlu CD’lerle öğretilmelidir. Tartışma, soru-cevap, uygulama ve benzeri
yöntemlerle kavratılmalıdır.
-Öğretimin tüm kademelerine kavram dersleri konulmalıdır. Kavramların dildeki
en anlaşılır, kolay çağrışımlı ve mantıklı karşılıkları verilmeli ve yeni kavramlara
ait yıllık raporları hazırlanmalıdır. Bu rapor ve öneriler internette
tartışmaya açılmalıdır.
-Kavram öğretiminde; kavramların zihinde güncellenmesi ve yerleştirilmesi
konusundaki çalışmalara yoğunluk kazandırılmalıdır.
-K 12 Öğretim Modeli benzeri bir dersi en
mükemmel şekilde öğreten ve yöresel olanaklara göre güncellenebilen ders
öğretim modelleri hazırlanmalı ve Ders Kitabı Yazma ve Anlatım Modeli
geliştirilmelidir.
-Kavramlar öğretimde önceliklerine göre (1., 2. ve 3. derecedeki önemli kavramlar
olarak) derecelendirilmeli ve öğretilip, güncellenmelidir.
KAYNAKLAR
Atlas, R.M.,1994. Microorganisms
İn Our World. University of Luisville, Luisville Kentucky.
Bakırcı, H., 2005. Fen
Bilgisi Öğretmen Adaylarının Fizik, Kimya ve Biyoloji Branşlarına Karşı
Tutumlarının İncelenmesi (yüksek lisans tezi, basılmış). YYÜ, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Van.77.
Bozcuk, S., 1995.Genel
Botanik. Hatipoğlu Yayınevi, Ankara.190.
Börü,
S., Öztürk, E., Cavak, Ş., 2002. Lise 1 Biyoloji. MEB. Devlet
Kitapları, Milli Eğitim Basımevi. İstanbul.170-172.
Campbell, N.A.,
1999.
Biolgy. World Student Series, Addıson-Wesley. 546-573.
Claude, A.V.,1979. Biology,
Çevirenler: Şişli ve Arkadaşları Milli Eğitim Basımevi. 833-855.
Demirkuş, N.,1999.
Fen bilgisi öğretim yöntemleri ve uygulamalarının verimli hale getirilmesi. Öğretmen
Eğitiminde Çağdaş Yaklaşımlar Sempozyumu, 8-10 Mart 1999. İzmir.
Demirkuş, N., 2005.
Öğretim
Teknolojisi ve Materyallerinin Geliştirilmesi, Yayımlanmamış Ders
Notları Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Van.
Güner,
H., Aysel, V. 1992. Tohumsuz Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi Basımevi.
İzmir. 333-334.
Gürlek, M., 2002. Orta Öğretim Biyoloji (Botanik)
Öğretiminde Anlam Çözümleme Tabloları, Kavram Ağları ve Kavram Haritalarının
Uygulanması (yüksek lisans tezi, basılmış). Yüzüncü Yıl
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. Van.
Korkmaz,
S., Bulut, Ö., Sağdıç, D., 1998. Lise 3 Biyoloji. MEB. Devlet
Kitapları, Milli Eğitim Basımevi. İstanbul.194-197.
Kiziroğlu, İ., 1988. Günümüzde biyoloji dersi ve amaçları. Hacettepe
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (3):243-250.
Seçmen,
Ö., ve ark.1995.Tohumlu Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi,
Kitaplar Serisi No:116, İzmir. 333-359.
Sucu, A., Bayar, S. Küpeli, M., 2001. Lise 2 Biyoloji. MEB. Devlet
Kitapları, Mili Eğitim Basımevi. İstanbul. 165-169.
Tootlille,
E.,1983. The Penguın Dictıonary of BOTANY, Penguın Books.
Yaylacı, H.S., Yaylacı, F., 2003. Eğitim Teknolojisi Dersinde
Öğretim Materyallerinin Geliştirilmesi, Akdeniz Üniversitesi Beden
Eğitimi ve Spor Yüksekokulu, Antalya.
Yılmaz,
A., 2003. İlköğretimde Botanik Kavramlarıyla İlgili Bazı Etkinliklerin Geliştirilmesi
(tezsiz yüksek lisans dönem projesi).Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri
Enstitüsü. Van.
EKLER
EK-1.
SANAL KİTAP CD’Sİ
YARARLANILAN İNTERNET ADRESLERİ
www.bgsu.edu/.../ facilities/algae_link.html
www.microscopy-uk.org.uk/mag/wimsmall/green.html
www.btinternet.com/.../
amoebaproteus.html
www.micro.iastate.edu/
ugrad/bacteria-in-pore.html
www.uccs.edu/.../
Chapter%204/ch04.htm
www.pbrc.hawaii.edu/
bemf/microangela/bact.htm
www.nanoscopy.net/
rus/gallery.shtm
www.sciencemusings.com/
blog/blogarchive/2005_...
www.ornl.gov/.../
v37_3_04/article02.shtml
http://biology.about.com
http://nobelprize.org
www.afterdreams.com/ Bacteria.html
www.scenta.co.uk/scenta/
news.cfm?cit_id=82871...
www.nanotechweb.org/ articles/news/4/6/14/1
www.denniskunkel.com
www.biology4kids.com/
extras/dtop_micro/7815.html
http://www.biyolojidunyasi.com/Biyoloji_Sozlugu.asp
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/sozluk.htm
http://www.genetikbilimi.com/genbilim/biyolojiksozluk.htm
http://www.mikrobiyoloji.org/dokgoster.asp?dosya=892000400
http://www.tdk.org.tr/tdksozluk/sozara.htm (TDK sözlüğü)
http://www.babylon.com/definition (Babylon sözlüğü)
www.uni-mainz.de/.../
EM/eigeneEM/Nucleolus.html
www.kinzel-web.de/
krebsdiagnostik/B_21_600.htm
www.math.ntua.gr/~sofia/
www.weblogs.vcu.edu/.../ usage_200411.html
www.haveland.com/ images.htm
www.gyte.edu.tr/ Malzeme/mikroyapi.htm
http://www.geocities.com/kirikkalemikroskop/tem.html
http://www.istanbul.edu.tr/eng/metalurji/sem.htm
www.tubitak.gov.tr
www.igb.fraunhofer.de/
www/Presse/Jahr/1998/dt...
www.drugdevelopment-technology.com/
projects/m...
www-personal.umich.edu/. ../Vol7/1wu3.html
www-cyanosite.bio.purdue.edu/
images/images.html
www.ibvf.cartuja.csic.es/
Cultivos/Seccion_IV.htm
www.elbalero.gob.mx/.../ micro/micro5.html
www.glerl.noaa.gov/.../ Cards/Gloeocapsa.html
www.marietta.edu/.../ microid/images/?C=M;O=A
www.westga.edu/~geosci/ wgmc/plants_pics.htm
www.guardian.co.uk/.../ 0,7367,441929,00.html
www.uct.ac.za/depts/
mmi/stannard/fluvirus.html
www.embl-heidelberg.de/.../ fuller/icos0.html
www.rkm.com.au/VIRUS/ HIV/HIV-virus-structure.html
www.hybridmedicalanimation.com/
illust_bacteri...
www.photonics.com/XQ/
ASP/artid.246/QX/readart.htm
www.bioscience.utah.edu/
mb/homeImages/imgAll.html
www.cgl.ucsf.edu/.../
virus/capsids/viruses.html
www.ncbi.nlm.nih.gov/ ICTVdb/WIntkey/Images/a6.htm
www.sb.fsu.edu/~caspar/
www.bspp.org.uk/.../ pathprofile8.htm
www.visualsunlimited.com/.../
vu194/vu194425.html
www.hulinks.co.jp/software/
hyperchem/gallery.html
www.ag.uidaho.edu/ mmbb/p_gustin_k.htm
http://www.neseeczanesi.com/nezle.html
www.hhmi.org/news/ popups/hpv_pop1.html
www.sppv.org/index_pt.htm
www.focusdergisi.com.tr/
prizma/00544/
http://www.veterinerhekim.net/ayinkonusu/01-kuduz.ht
www.rkm.com.au/VIRUS/HERPES/herpes.html
www.biochem.ucl.ac.uk/.../ VIDA.html
www.cgl.ucsf.edu/.../
virus/capsids/viruses.html
www.pref.ehime.jp/.../ topics/ityoen/rota.htm
www.iah.bbsrc.ac.uk/. ../Rotavirus.htm
www.sfcdcp.org/ index.cfm?id=87
http://www.denniskunkel.
www.exploratorium.edu/.
../wallpapers.html
www.ac-rennes.fr/.../
photo/microalg/volvox.htm
www.aquamax.de/HG08.htm
www.bio.utexas.edu/
research/utex/photogallery...
www-biol.paisley.ac.uk/.../
Volvox.html
www.keweenawalgae.mtu.edu/.
../chlorophyceae.htm
www.stcsc.edu/ecology/
algae/Algae.htm
www.microscopy-uk.org.uk/
mag/wimsmall/green.html
ÖZ GEÇMİŞ
1976 yılında Van’da doğdu. İlköğrenimini ve ortaöğrenimini Van’da
tamamladı.1994 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji
Bölümü’ne kayıt yaptırdı ve 1998 yılında mezun oldu. Van Merkez Namık Kemal
İ.Ö. Okulu’nda sınıf öğretmeni olarak görev yapmaktadır. Evli ve Enes Çağrı
adında bir çocuk babasıdır.