Şili’deki Dünyanın En Kuru Atakam Çölünün Oluşumunun Bilimsel Hikayesi

Bilim adamları ölü vadiden tam 50 kat daha kuru olan Atakam Çölünü incelemişlerdir.İpuçları dünyaya bir pencere açıyor.Batısında Pasifik Okyanusu Doğusunda ise And dağlarının yer aldığı bir çöldür.Boyu 800 km eni ortalama 150 km dir.Araştırma sakin bir yer olan Quillagua kasabasında başlıyor.Jeolog JOHN HOUSTON dünyanın en kuru yerinin kuruluk oranını ölçmek için buraya gelir.Buraya 3 yılda bir yağmur yağıyor ve burası ortalama olarak yıllık 1mm yağış alıyor.

Yani Atakama çölünün bir kahve fincanını su doldurması için 100 yıl geçmesi gerekiyor.Dünyanın önemli çöllerinden çoğu iki özel enlemde bulunur.G.Y.K oğlak dönencesi Atakam çölü ile Afrika'nın Yomik ve Kavahari çöllerinden geçiyor.Kuzeyde ise Yengeç dönencesi Sahra çölünden geçiyor.Havadaki nem oranını ölçen cihazla çölün nem oranı % 10 olarak ölçülüyor.1700 yıllarda bilim insanları tropikal yerlerin neden kuru olduğunu araştırmaya başlıyorlar.İngiliz Metoroloji uzmanı CORCH HEBLİ rüzgarların neden kuzeyden değil de batıdan estiğini merak etmiştir. Buda havanın dünyada nasıl dolaştığını anlamasını sağlıyor.Ekvatorda nemli zengin hava Güneşle ısınır ve yükselir.Bu sıcak ve nemli hava ekvatora yükselir ve uzaklaştıkça suyunu hemen yağmur olarak boşaltır.İki tropikal enleme ulaştığında hava nerdeyse bütün nemini kaybeder.Böylece aşağıdaki alanlara hiç yağmur düşmez.Asıl gizem Atakamın neden dünyanın en az yağış alan yer olduğunda yatıyor.Bilim adamları Atakamın ilk olarak nasıl oluştuğunu çözerek bu sorunun aydınlanacağını düşünüyorlar.HOUSTON bir test yaparak(su ile) Cipson denen kayaya uygulanıyor ve kaya hemen parçalanıyor.Buda kaya oluştuğundan beri buraya hiç sağanak yağmur yağmadığını gösteriyor.Bundan sonraki adım kayanın yaşını hesaplamak ve buranın ne zaman kuruduğunu anlamak.Çevredeki kayalarda fosiller incelenerek çölün 150 milyon yaşında olduğu belirtiliyor.Cipson tebeşirimsi bir mineraldir,çöllerde değil sularda meydana gelir.Sığ, sıcak ve tropik denizlerde çözünmüş halde bulunur.Su ısı sayesinde buharlaştığında katılaşıyor.Yani Atakam çölü önceden denizin dibiydi.Çölün bazı kısımları deniz seviyesinin 3 km aşağısında.EL totio'da(çölün doğu ucu) bu arazide G.Y.K 'nin en büyük Gayzer alanı bulunuyor.Su yerin altında ısınıyor.Yer kabuğu burada hep canlıdır.Çölün altında alt üst edici belirtiler var.Burada Pasifik okyanusunun kabukları Güney Amerikan'ın altına giriyor.Bu jeolojik sürece SUBLİKSİYON denir.Pasifik okyanusu kabukları daha ağır olduğu için aşağıda kalır.80 km² kadar denize girip eriyor,bu kritik derinliğe ERİME DELGİSİ denir.Erimiş sıcak kaya yukarı çıkıyor ve volkanları oluşturuyor.Bu süreç bilim insanlarına okyanusun nasıl çölleştiğine dair ipuçları veriyor.

Çölün tamamen ters tarafında ise daha çok ipucu ortaya çıkıyor.Kıyıdaki tepelerin tamamı volkan patlaması olduğunu gösteriyor ilk patlama potansiyelleri yaklaşık 155 yıl öncedir.O zamanlarda Şilinin hepsi sular altındaydı.Erime bölgesi çölün altına doğru geçtikçe yeni bir kabuk oluşturdu .Toprağı kalınlaştırdı ve yükseltti böylece Atakam çölü yavaşça ortaya çıktı.Bugün erime bölgesi karadan 300 km içerde ve ortaya çıkardığı erimiş kayalar volkanları harekete geçiriyor.K UZEY Şilinin bu bölgesinde dünyanın en büyük ve en önemli bakır madeni burada bulunuyor.(kuru iklimden kaynaklı).Burada yağış olmadığından erozyon oluşmaz,madenler aynı kalır.Atakamda sıcaklık günde 26^oC,ölü vadide düzenli derecede 43 ^oC dir.Atakama da ilginç olan bir şey de soğuk su seven penguenlerin sıcak havada bulunmaları kafa karıştırıcı.Sudaki sıcaklık 12 ^oC , karada ise 26 ^oC civarında Humboldt soğuk su akıntısı Antartikadan geliyor.Akıntı havanın soğumasına neden oluyor fakat İnversiyon tabakası nemi topladığı için yağış engellenmiş oluyor.Quebrada Jeolog bir testle bu alana en son ne zaman sağanak yağış aldığını araştırıyor.Kayalar güneş ışığı ile pişerken(kozmik ışınla) biroksen kırılıyor ve helyum3 denen bir gaz salar.Bu gaz mikroskobik miktarda oluşur.Alınan bir kaç preparat İskoçya'nın Lazkov kentine getiriliyor.Jeolog makinelerden geçirdiği örnekler 23 milyon yıl önceye gidiyor yani o zamandan beri yağış almadığını gösteriyor.Buda bu bölgenin en el değmemiş yerlerden biri olduğunu göz önüne seriyor.Atakamın diğer tarafında Amazon ormanları bulunuyor fakat sağanak yağışlar Atakama hiç düşmüyor bunun nedeni uçsuz bucaksız And sıra dağlarıdır.

Şemsiye etkisi :Andların yükselmesiyle 10 milyon yıl önce çöle yağmur düşmesini engellediler ve bu etki Atakamayı en kuru yer yapan sonuncu etkidir.Dünyanın en kuru yerinde insanların yaşadığına dair deliller bulundu. İnsanlar burada nasıl yaşadı?Guanogueros denilen bir yerde bıçak gibi aletlerin bulgusu ile insanların yaşadığı tahmin ediliyor.90 km² 'lik bir alana sahip bu çölde 1997 de kanıt bulmak için yolculuğa çıkıldı.İklimdeki değişiklikler kayalarda gözlenebilir.Mikroskobik yaşam fosilleri (tatlı sularda yaşayan)alg fosillerinin sıkışması ile Diyatomeler oluşmuş.Bunlar buranın bir bataklık olduğunu gösteriyor.Bilim adamı Batora bir mağaraya girmiş ve şilşilyaya ait asit dışkılarının birikmesiyle oluşan organik madde kalıntısını bulmuş.Dışkıların kenarında bulduğu otlara Karbon testi uygulamış ve otların yaşı yaklaşık 12 bin çıkmış.11 bin yıl önce son buzul çağı sona erdi. Alglere daha çok yağmur düştü ve çöller su aldı,iklim tekrar değişti şilşilo ve insanlar yok oldu.Çölün nem oranı %10 olarak ölçüldü.1960'tan beri bu alanda bakteri arandı ama bulunamadı.Tuhaf beyaz bir alan bulundu,kaya parçalandı ve kayanın içinde yeşil renkli mikroorganizmatik canlılar bulundu.Sodyum klorür (NaCI) sensorlar yerleştirilmiş ,bazı ender durumlarda %70 'lik nem bulunmuş ve bu suyun tuz kayası tarafından emilmiş olduğu ve içindeki canlıların yaşamına elverdiği görülmüş.Aynı olayın Marsta olabileceği düşünüldü.

Aşağıdaki Soruların Cevapları Filmin Ayrıntılarında Vardır.

S-1:Atakama çölünün çok yakınında yağmur ormanları(Amazonlar) olmasına rağmen neden burası hiç yağış almıyor?

S-2:Bu kuru yerde daha önce bir medeniyet yaşadı mı?

S-3:Atakama çölü neden dünyanın en az yağış alan yeridir?

S-4:Çöldeki kayalar en son ne zaman su tarafından hareket ettirildi?

S-5:Çölün muazzam yaşı kaçtır?

S-6:Bu çölde rüzgarlar neden kuzeyden değil de batıdan esiyor?

S-7:Son buzul çağı ne zaman sona erdi?

S-8:Çölde diyatome toprağının bulunması neyi gösteriyor?

S-9:And dağları ne zaman yükseldi?

S-10:Subliksiyon nedir?

S-11:Erime delgisi nedir?

S-12:Şemsiye etkisi nedir?

S-13:Neden en büyük bakır madenleri bur da bulunuyor?

S-14:Sönmüş volkanlar neyi gösteriyor?

S-15:Otların yaşı nasıl hesaplandı?

S-16:Humbord akıntısı nedir;nasıl oluştu?

S-17:Tropikal enlemler neden çok kurudur?

S-18:Atakam çölü ne zaman oluştu?

S-19:Çölde cipson bulunması neyi kanıtlıyor?

Elif KORKMAZ EĞİTİM BİYOLOJİ 3.SINIF