MODERN ATOM KURAMININ GELİŞİMİ

Bölüm 1: Madde Nedir?

Maddenin tanımını yapmak aslında çok kolay değil. İlkokuldan hatırladığımız basit tarifi kullanmak en iyisi: Kütlesi ve hacmi olan her şeye madde diyoruz. Madde hakkında pek çok şey biliyoruz. Örneğin dört hali var: Katı, sıvı, gaz, plazma.

Başka? Atomlardan oluşur. Maddenin atomlardan oluştuğu çıkarımı Antik Çağlar’dan beri vardı. Bir tahtayı ikiye böldüğümüzde parçaların ikisi de tahtadır. Parçaları bölmeye devam ettiğimiz sürece parçalar da hep tahta olacaktır. Burada önümüze iki seçenek çıkıyor: Ya maddenin sonsuza kadar bölünebileceğini kabul edeceğiz ya da maddeyi oluşturan temel bir veya daha fazla sayıda parçacık olduğunu kabul edeceğiz. Eski Yunan’da oluşan bir düşünceye göre maddenin artık daha fazla bölünemeyen bir temel yapıtaşı vardı ve bu yapıtaşının adı da "bölünemez" anlamına gelen "atom" idi. 21. yüzyılın başına kadar, yani deneysel olarak atomların varlığı ispat edilene kadar, bir kısım bilim insanı atomların varlığına inanıyor ama bir kısmı da inanmıyordu. Bugün artık elektron mikroskobu ile 10 milyon defa büyütüp tek bir atomu görebiliyoruz. Atomların bölünebildiğini ve birleşerek molekülleri oluşturabildiğini de biliyoruz. Hatta atom çekirdeğinin bölünmesi ve birleşmesi sırasında çok büyük enerji ortaya çıkıyor. Yıldızlar yanarken atom çekirdekleri birleşiyor, uranyum ve plütonyum bombalarında da ağır atom çekirdekleri parçalanıyor.

Maddenin enerji olarak karşılığını Einstein’ın meşhur E=mc2 formülü sayesinde biliyoruz. Bütün bunlardan öğrendiğimiz atomun da temel bir parçacık olmadığı. Atom elektron, proton ve nötron gibi parçacıklardan oluşuyor. Elektron temel bir parçacık, onu daha fazla bölmemiz mümkün görünmüyor, ancak atom çekirdeğini oluşturan proton ve nötron temel parçacık değil, onları da oluşturan temel parçacıklar var. Bunlar kuarklar ve gluonlar diye isimlendirilmiş. Bu temel parçacıklara geçmeden önce cevaplamamız gereken başka sorular var.

Farklı birçok madde olduğuna göre bu maddeleri oluşturan farklı birçok atom olduğunu kabul edebiliriz. Bugün periyodik tabloda, hidrojenden 2013 yılında bulunan ununpentiyuma kadar, 92’si doğal, 115 element yer alıyor. İzotopları yani proton sayıları aynı, nötron sayıları farklı olan atomları düşünmezsek, demek ki doğada en az 92 tane birbirinden farklı atom var. Gerçi evrendeki maddenin çok önemli bir kısmı en basit atom olan hidrojen atomu biçiminde. İnsan vücudunda periyodik tablodaki elementlerden yaklaşık 60 tanesi bulunsa da çoğu eser miktarda, örneğin dişlerimiz için vazgeçilmez olan flor atomu kütlemizin sadece milyonda 37’si kadar! Vücut kütlemizin %65’i oksijen, %18’i karbon, %10’u hidrojen, % 3’ü azot.

Peki, atomları birbirinden farklı kılan ne? Bunun için atomları oluşturan parçaları bilmek zorundayız. Sonuçta bölünebiliyorsa, parçalardan oluşmuşlardır.

Bölüm 2: Öncü Çalışmalar

Bilim insanları temel parçacıkları ve atomu incelemek için gerekli cihazlara modern zamanlara kadar sahip olmadı. Fakat bu, maddenin doğasını anlamaya çalışmadılar anlamına gelmiyor.

2.1 Gazlar

Katıları inceleyerek maddenin doğası hakkında fikir edinmek çok zor. Bu yüzden bu alandaki modern anlamda bilimsel sayabileceğimiz çalışmalar, ilk önce etrafımızı saran gaz halindeki hava ile başladı. 17. yüzyılda havanın özellikleri anlaşılmaya başlandı. Evangelista Toricelli cıva barometresini buldu. Bu önemli bir ölçüm aleti idi. Robert Boyle basınç kavramını buldu. Boyle ve Mariotte sabit sıcaklıkta tutulan tüm gazlar için basıncın ve hacmin çarpımının sabit olduğunu buldu (pxv=sabit). Daniel Bernoulli, Boyle-Mariotte yasasını açıklamak için gazları küçük toplar olarak kabul edip basınç hacim çarpımının sabit olduğunu kuramsal olarak gösterdi. Bu gerçekten önemli bir gelişme idi. Gazların makroskopik özeliklerinin, örneğin basınçlarının, bu şekilde gaz atomlarının ve moleküllerinin hareketi ile açıklanmasına kinetik kuramı diyoruz. Bu kuram, ileride tekrar karşımıza çıkacak.

2.2 Isı

Bilim insanlarının anlamaya çalıştığı bir diğer kavram ısıydı. Önceleri cisimlerin etrafında onları tıpkı atmosfer gibi saran,"kalorik" adı verilen bir sıvı olduğu düşünülüyordu. O zamanki kurama göre, gözle görülmeyen bu sıvı, birbirini iten "parçacıklardan" oluşuyordu. O yüzden kendi haline bırakılan bir madde zamanla soğuyordu. 18. yüzyılda bilim insanları kalorik sıvının özelliklerini araştırmaya başladı. Örneğin kalorik sıvının kütlesi varsa ısınan cisimler ağırlaşmalıydı. Ama deneyler tam aksini gösteriyordu, cisimler ısındığında ağırlaşmıyor, soğuduğunda hafiflemiyordu. Böylece ısının bir madde olduğu savı sorgulanmaya başlandı.

Joule, 1847 yılında yaptığı deneylerin sonucu olarak ısının bir madde değil, madde içindeki hareketin ölçüsü olduğunu ortaya çıkarmıştı. Sanayi Devrimi esnasında çok ilgi çeken bu konuda, Joule çok önemli bir sonuç buldu. Hareket enerjisi ısıya dönüşüyordu, ama toplam enerji her zaman korunuyordu. 19. yüzyılda elde edilen bu önemli sonuç, amatör birçok mucidin hayallerini suya düşürmüştü. Enerji üretmek, devridaim makineleri yapmak imkânsızdı. Bir sistemdeki toplam enerji daima korunuyordu, ne yok olması ne de enerji üretilmesi mümkündü. Enerji sadece biçim değiştiriyordu. Ardı ardına bugün "termodinamik yasaları" adını verdiğimiz evrensel yasalar keşfedildi. Clausius 1865 yılında entropi yani düzensizlik kavramını ortaya attı. Fiziksel süreçlerde, kendi haline bırakılan bir sistemin düzensizliği hiçbir zaman azalmıyordu. Buz düzenli, su daha düzensiz, buhar çok daha düzensizdi. Tabii akla şu gelebilir: Buzdolabında su buza dönüşüyor, yani düzensizliği azalıyor! Ama buzdolabı mutfaktaki havayı ısıttığı için elektrik enerjisi odadaki moleküllere dağılıyor ve toplam entropi yani düzensizlik artıyor.

2.3 Küçükten büyüğe doğru

Maxwell ve Boltzmann "nasıl ki gaz basıncını, gaz molekülerinin gazın içinde bulunduğu kabın çeperine çarpması ile anlayabiliyoruz, termodinamikteki diğer büyüklükleri de moleküllerin hareketleri ile anlayabiliriz" düşüncesiyle 1879’da kinetik kuramını geliştirdi. Örneğin sıcaklık, gaz moleküllerinin ortalama kinetik enerjisine karşılık geliyordu. Bir başka deyişle "bu oda çok sıcak" dediğimizde aslında gaz moleküllerinin ortalama kinetik enerjisinin fazla olmasından şikâyet ediyoruz. Boltzmann entropiyi de bu şekilde anlamaya karar verdi. Termodinamik dengeye oturmuş bir sistemin mümkün olan en düzensiz sistem olduğunu, bu düzensizliğin de o sistemi oluşturan parçaların, örneğin moleküllerin veya atomların bulunabileceği hallerin (mikroskobik haller) çokluğu ile ortaya çıktığını buldu. Bu doğruysa, entropinin her zaman artması mutlak bir durum değildi, istatistiksel olarak en fazla gerçekleşme ihtimali olan durumdu. Örneğin bir odada açılan kolonya şişesinin içindeki koku molekülleri yaklaşık 500 m/sn ortalama hızla kısa sürede odaya yayılır ve düzensizlik artar. Clausius ve termodinamiğin 2. yasası böyle öngörür. Boltzmann'a göre ise, koku moleküllerinin hepsinin tekrar şişenin içine girme ihtimali sıfır değildir; çok düşüktür, ama sıfır değildir. Dolayısıyla entropi genelde artar, ama azalma ihtimali de vardır. Planck Boltzmann’ın bu fikirlerini sevmez ve entropinin mutlak bir kural olarak daima arttığının ispat edilebileceğini düşünür. Bunun için kara cisim ışımasını çalışmaya başlar. Ama bu çalışmanın hiç kimsenin öngöremeyeceği sonuçları olacaktır.

Bölüm 3: Kuantum Fiziğinin Doğuşu

Kuantum fiziği, bir önceki bölümde bahsettiğimiz gibi, 19. yüzyılda bulunmuş olan ve Sanayi Devrimi’nde önemli rol oynayan termodinamiğin devamıdır. Planck 19. yüzyılın sonlarında aslında son derece basit görünen bir problemle meşguldü. Problem şuydu: Sıcaklığı olan bütün cisimler radyasyon yayıyordu, ama bu yayılan radyasyonun dalga boyuna göre dağılımı klasik fiziğin kuralları ile açıklanamıyordu. İnsan durduğu yerde yaklaşık 100 watt’lık elektromanyetik dalga yayıyor. Bu dalganın önemli bir kısmı mikrodalga bölgesinde olduğu için gözle görmemiz mümkün değil, ama termal kameralarda bu görünüyor.

3.1 Kara cisim

Kuantum fiziğinin dedelerinden biri sayabileceğimiz Gustav Kirchoff 1850’li yıllarda neredeyse bütün vaktini sobada ısıttığı cisimlerin değişen renklerini anlamaya çalışmakla geçiriyordu. Örneğin demir ısındıkça önce kırmızı, sonra turuncu, sonra da daha açık renk (akkor ya da mavi) görünüyordu. Kirchoff bu renk değiştirmenin ardındaki fiziksel mekanizmaları merak ediyordu. Çalışmaları sırasında çok önemli bir şey fark etti: Bir cisim üzerine düşen ışığı ne kadar iyi emiyorsa (yani ayna gibi doğrudan yansıtmıyorsa) o cisim o kadar iyi ışık yayıyordu. Yani iyi emiciler aynı zamanda iyi yayıcılardı! Kirchoff ideal bir cisim hayal etti: Öyle bir cisim düşünün ki üzerine düşen ışığın tamamını emsin, hiç yansıtmasın, daha sonra da bunu radyasyon olarak yaysın. Üzerine düşen bütün ışığı emdiği için Kirchoff bu cisme "kara cisim" ismini verdi.

3.2 Kara cisim ışıması

Kara cisim mükemmel ışık emici ve sonunda emdiği ışığı her dalga boyunda radyasyon olarak yayan ideal bir cisim. Kirchoff kara cismin tayfının, şeklinden ve hangi malzemeden oluştuğundan bağımsız olarak, sadece sıcaklığına bağlı bir fonksiyon olduğunu gösterdi. Yani sadece sıcaklığını bildiğimiz bir cismin hangi dalga boyunda, ne kadar enerji yayacağını bulmamız mümkündü. Kirchoff 1859 yılında hem deneysel fizikçiler hem de kuramsal fizikçiler için çok önemli bir soru soruyordu: Kara cismin bir saniyede yaydığı enerjinin sıcaklık ve dalga boyuna göre değişimi nasıldır? Kara cismi şöyle düşünebiliriz: Kapalı bir kutu, üzerinde çok küçük bir delik var. Bu delik üzerine düşen tüm ışığı içine alıyor. Işık kutu içine düştükten sonra duvarlar tarafından emiliyor. Kutunun içi kutunun duvarları ile aynı sıcaklıkta radyasyon ile dolu. Dolayısıyla delikten dışarıya radyasyon kaçıyor. Deneysel fizikçiler hemen cisimleri ısıtıp yaydıkları radyasyonu ölçmeye başladı. Gün geçtikçe daha kısa dalga boylarını ölçebiliyorlardı. Yaklaşık kırk yıllık çalışma sonucunda kara cisim ışıması eğrisi ortaya çıkmıştı. Maalesef Kirchoff bu sonuçları göremedi.

Aklımızda kalması için kara cismi kabaca şöyle de düşünebiliriz: Yazın öğle sıcağının altında bir bina düşünün, camları uzaktan siyah görünür. Çünkü camın üzerine düşen ışık odanın içinde atomlara veya moleküllere çarpıp emilir. Ama odanın belli bir sıcaklıkta olan duvarları kızılötesinde yoğun olan bir elektromanyetik dalga yayar, bu dalgalar da camdan dışarı çıkar. Burada cam, kara cisme iyi bir örnektir.

3.3Enerji paketleri

Deneysel fizikçiler Kirchoff’un verdiği ev ödevini yapmış ve kara cisim ışıması eğrisini çok uzun gayretler sonucunda ortaya çıkarmıştı, ama kuramsal fizikçiler biraz geri kalmıştı. Elektromanyetik kuram -ki bu aynı zamanda ışık kuramıdır- kara cisim problemine uygulanınca karşımıza deneysel olarak elde edilen eğri ile hem kızılötesi bölgede (mikrodalga kısmı) hem de morötesi bölgede farklı bir eğri çıkıyordu. Planck bu deneyler yapılırken doğru yerde, Berlin’de deneylerin yapıldığı yerdeydi, Kirchoff’tan kalan kürsüde hocalık yapıyordu. Kara cisimlerin ışık tayflarını izah etmek için termodinamik yasalarını kullanıyordu. Kesin olarak bildiği bir şey vardı: Bir cisimden çıkan radyasyon o cismin içindeki yüklerin ivmelenmesi nedeniyle ortaya çıkıyordu. Maxwell böyle demişti, Hertz de bunu ispat etmiş ve radyo bu sayede icat edilmişti. Ancak kara cisim eğrisini açıklayabilmek için, kara cismi oluşturan mikroskobik radyasyon yayıcıların her frekansta yayın yapmaması gerekiyordu. Maxwell yaşasaydı itiraz ederdi, ama Planck kara cisim eğrisini izah edebilmek için mikroskobik cisimlerin sadece kendi doğal titreşim frekanslarının belli katları olan frekanslarda radyasyon yayabileceğini kabul etti. Artık Planck bilmese de foton doğmuş oluyordu.

Bölüm 4: Modern Atom Kuramlarının Başlangıcı

Atom çok küçük olduğu için 19. yüzyılın sonlarına kadar hakkında bilinen şeylerin çoğu kuramsaldı ya da hayli yüksek oranda hata içeren deneysel sonuçlardı. Atomun maddeyi oluşturan, parçalanamaz, kararlı bir yapı olduğu düşünülüyordu. Gözle görülemeyen atomların içyapıları hakkında hiçbir bilgi olmadığı gibi bu içyapıyı ve atomu oluşturan parçacıkları araştıracak teknoloji ve deneysel cihazlar da yoktu. Ama teknolojinin gelişmesi ve sanat sayesinde hiç beklenmedik deneysel cihazlar yapılabiliyordu.

4.1 Katot ışınları

Her şeyin başlangıcı çok basitti: Cam üfleme ve cam yapma sanatının gelişmesi sonucunda Avrupa’da içindeki gazın neredeyse tamamen boşaltılmış olduğu cam tüpler yapılabiliyordu. Bu cam tüplerin bir ucuna bir plaka diğer ucuna da başka bir plaka koyuluyor ve bu sistemden yüksek voltajda akım geçiriliyordu. İçinde bulunan seyreltilmiş gaza bağlı olarak, cam tüpten değişik renklerde ışık çıkıyordu. Bir plakadan diğer plakaya giden parçacıkların, ki bunlara katot ışınları deniyordu, ne olduğu büyük bir muamma idi. Katot ışınlarını 1869 yılında Alman fizikçi Johann Hittorf keşfetmişti.

4.2 Elektron, erikli puding ve üzümlü kek

J. J. Thomson 1897 yılında katot ışınının aslında daha önce bilinmeyen, negatif yüklü bir parçacık olduğunun farkına vardı. Bu, atomun temel bir parçacık olmadığını, başka parçacıklardan oluştuğunu göstermesi açısından çok önemliydi. Ama şimdi yeni bir sorun çıkmıştı. Atomlar toplamda yüksüzdü, ama içlerinde negatif yüklü parçacıklar vardı. Thomson bu sorunu çözmek için elektronun ve pozitif yüklü parçacıkların birbirine karıştığı bir model önerdi. Bu modelde negatif yükler, pozitif yüklü puding içindeki eriklere benzetilmişti. Erikli puding Türk fizikçilerin damak tadına pek hitap etmemiş olacak ki Thomson’un atom modeli Türkiye’de üzümlü kek modeli olarak bilinecekti.

4.3 Rutherford atom modeli

Erikli puding veya üzümlü kek modelinin ömrü çok uzun olmadı. Atomun yapısını anlamak kaygısıyla, Hans Geiger ve Ernest Marsden 1909’da bir deney yaptı: Aynen pudingini kaşığıyla didikleyen çocuklar gibi, ince bir altın tabakaya alfa parçacıkları (helyum atomunun çekirdeği) gönderdiler. Alfa parçacıklarının ağırlığı elektronun yaklaşık 8000 katı olduğu ve hızları da ortalama 16.000 km/sn olduğu için, bu parçacıklar bir peçeteye sıkılmış kurşun gibi altın tabakayı delip geçmeliydi. Bu hızda bir parçacık Thomson atomuna yaklaştığında dağınık artı yük tarafından biraz itilecek, pek çok elektron tarafından da biraz çekilecekti. Ama sonuçta yönünü çok az değiştirip yoluna devam edecekti. Geiger ve Marsden deneylerinde, bu beklentinin aksine her 8000 alfa parçacığından 1 tanesinin geldiği yöne göre 90 dereceden biraz fazla bir dereceyle saçıldığını gözlemledi. Bu müthiş bir buluştu: Bazı alfa parçacıkları sanki bir duvara toslamış gibi geri saçılıyordu, yani âdeta kurşun peçeteden geri sekiyordu! Thomson’un atom modeli ile bunu açıklamak imkânsızdı. Geiger ve Marsden’in hocası Rutherford bu gözlemi hayatının en önemli gözlemi olarak niteleyip kuramsal olarak izah etmek üzere kalem kâğıdı eline aldı. En akla yatkın olan açıklama Thomson’un bütün atoma dağıttığı kütlenin ve artı yükün bir merkezde toplanması idi. Rutherford böylece atomun artı yüklü ve yarıçapı da atomunkinden çok daha küçük bir çekirdeği olduğunu öne sürdü ve bu çekirdeğin yarıçapını elindeki veriyi kullanarak hesapladı. Atom çekirdeğinin alfa parçacıklarını nasıl bir saçılmaya maruz bırakacağını hesaplayan "saçılma formülü" deneylerde görülen saçılma açılarını açıklıyordu.

Rutherford’un 1911 yılında önerdiği model, bir anlamda atomun Güneş Sistemi modeli idi: Çekirdek Güneş’e karşılık geliyordu, elektronlar da gezegenlere. Tabii ki burada temel bir problem vardı: Elektron daha önce bulunmuştu, ama çekirdeği oluşturan parçacık veya parçacıklar her ne idiyse henüz bulunmamıştı. Sonraki yıllarda bu parçacıkların proton (Rutherford, 1919) ve nötron (Chadwick, 1931) olduğu bulundu.

Bölüm 5: Atomun Klasik Fiziğe Göre Kararsızlığı

5.1 İvmeli hareket

Rutherford’un yanında çalışan doktora sonrası araştırmacı Danimarkalı Niels Bohr, atomun yapısı üzerine düşünmeye başladı. Atomun Güneş Sistemi modeli ile ilgili ciddi sorunlar vardı. Eğer artı yüklü çekirdek ile eksi yüklü elektronlar Güneş Sistemi gibi hareket ediyorsa ve bu hareket elektromanyetik kuvvetler sayesinde oluyorsa, atomun ömrünün saniyenin 10 milyarda birinden daha fazla olmaması gerekiyordu. 19. yüzyılda fizikçiler önce kuramsal sonra da deneysel olarak, ivmelenen yüklü parçacıkların elektromanyetik dalga yaydığını keşfetti. Nitekim daha önce bahsettiğimiz gibi, radyo bu keşfin sonucunda icat edildi. Atomun içinde yaklaşık 2000 km/sn hızla dönen elektron dairesel hareket yaptığı için ivmelenmeli ve elektromanyetik dalga yaymalıydı. Kısa sürede gittikçe daha yüksek enerjili elektromanyetik dalgalar yayarak bütün enerjisini kaybetmeli ve çekirdeğe düşmeliydi.

Klasik fiziğe göre kısa bir hesap bize atomun bu şekilde var olamayacağını gösteriyor. Bu duruma atomun klasik fiziğe göre kararsızlığı diyoruz.

5.2Atomların tayfları

19. yüzyıl fizikçileri atomların ışık tayflarını geçekten çok detaylı incelemişti. Buldukları her maddeyi ısıtıp çıkardığı ışığı prizmalardan geçirmiş ve kaydetmişlerdi. Bu maddelere sofra tuzu da dâhildi. Kirchoff sofra tuzunu ateşe tutmuş, sarı bir ışık çıkardığını görmüş ve sodyumun tayfını incelemişti. Hatta Güneş’ten gelen ışığı inceleyince, Güneş’in atmosferinde de sodyum olması gerektiğini bulmuştu. 20. yüzyılın hemen başında atomların tayfları konusunda 5000 sayfayı geçen bir çalışma yapılmıştı. Hatta pek çok element doğrudan doğruya tayf analizi sonucunda bulunmuştu. Örneğin periyodik tablodaki ikinci element olan helyum ilk defa yaydığı kendine özgü ışık ile 1868 yılında Güneş’te keşfedilmişti. Adına bakınca bunu anlamak mümkün: Yunanca helios Güneş demek. Ardından bu element 1882 yılında yeryüzünde de bulundu. Bu kadar çok deneysel çalışma olmasına rağmen, atomların renkli dünyası henüz kuramsal olarak açıklanamamıştı. Rutherford atom modelinin önemli bir sorunu da her atomun kendisine has bir ışık tayfı olması ile ilgiliydi. Bu klasik fizik ile anlaşılabilen bir durum değildi. Örneğin hidrojen atomu gözle görülür 4 ayrı dalga boyunda (kırmızıdan maviye) ışık yayıyordu. Neden klasik fiziğin öngördüğü gibi bütün renkler veya bütün frekanslar yoktu?

Bölüm 6: Modern Atom Kuramı

6.1 Bohr atomu

Bohr atomun kararlılığını ve tayfını açıklayacak bir kuram aramaya başladı. 17., 18. ve 19. yüzyıllarda Galileo, Newton, Maxwell gibi pek çok bilim adamının katkılarıyla oluşmuş, görünür dünyada çok iyi çalışan klasik fizik, atom düzeyinde işlemiyordu! Temel soru şuydu: Bu ölçekte klasik fizik doğru sonuçlar vermiyorsa, hangi fizik kuralları geçerliydi? 1913 yılında Bohr atom için uygun olan kuramın kuantum fiziğinin kuramları olduğunu anladı. Bohr atomu anlamak için, Planck’ın ve ardından Einstein’ın (1905) ışığın enerjisinin kesikli değerler aldığı fikrini kullandı. Hidrojen atomundaki elektronların enerjilerinin kesikli, yörüngelerinin de kesikli olabileceğini söyledi ve yaptığı hesaplarla hidrojen atomunun tayfını açıkladı. Bu hesaplara göre elektronun atoma en yakın olabileceği bir uzaklık vardı; bu uzaklık yaklaşık 0,5 Angstrom idi. Elektron bu yörüngede dönerken atom en düşük enerji seviyesinde oluyordu, ışık yayması da mümkün değildi. Elektronun bulunabileceği yörüngeler Bohr’un hesabına göre r = n2 * 0,5 Angstrom, n =1, 2, 3, 4, … şeklinde veriliyordu. n=1 temel hal iken diğer haller uyarılmış haller olarak adlandırılıyordu. Üst seviyedeki bir yörüngede bulunan elektron aşağıdaki bir yörüngeye geçerken aradaki enerji farkına karşılık gelen bir foton salıyordu. Enerji farkı fazla ise yayılan ışık morötesi ya da görünür ışık tayfında, enerji farkı az ise kızılötesi ışık tayfında oluyordu. Örneğin hidrojen atomunun gözle görünür tayfı olan 4 renk ışık n=6, 5, 4, 3 uyarılmış hallerinden n=2 haline geçişlerde ortaya çıkıyordu. Hidrojen atomu, üzerine düşen ışığın frekansı uygunsa ışığı emerek alt seviyelerden üst seviyelere çıkar ve uyarılmış olur. Tabii ki hidrojen uyarılmış durumda çok fazla duramaz, hemen ışık yayar ve tekrar eski haline döner.

6.2 Modern atoma doğru

Bohr’un modeli tek elektronlu atomlar için hayli iyi sonuçlar verse de, periyodik tabloyu anlamak için yetersizdir. 1925-1926 yılında önce Heisenberg, ardından Schrödinger "yeni" bir kuantum kuramı buldu. Planck’ın ve Einstein’ın kesikli ışık enerjisi fikrinin yanı sıra De Broglie’nin "madde de dalga özellikleri gösterir" fikrini de işin içine katıp yeni bir kuram oluşturdular. Heisenberg bu işi başardığında 22 yaşında, Schrödinger de 39 yaşındaydı. Hatta kuramı oluşturanların çok genç olması nedeniyle, kuantum fiziği o zamanlar akademik çevrelerde bir süre "çocuk fiziği" diye anılmıştır!

Kuantum mekaniğine göre artık mikroskobik cisimlerin yörüngelerinden bahsetmek mümkün değildi. Bir parçacık ile ilgili bileceğimiz tek şey vardı, o da kesin olmayan bir ihtimal idi. Örneğin "hidrojen atomunda elektron nerede bulunur" sorusuna verilecek cevap şudur: Her yerde, ama farklı ihtimallerle! Schrödinger bu ihtimallerin hesap edilebilmesine yarayan, gayet kullanışlı bir denklem buldu. Bu denklemin çözümleri, deneylerle çok uyumlu sonuçlar veriyordu. Tam uyumlu sonuç için, Schrödinger’in kuramı ile Albert Einstein’ın özel görelilik kuramını birleştirmek gerekiyordu. Bu işi 26 yaşındaki Dirac yaptı. Dirac’ın ortaya koyduğu bu yeni kurama Relativistik Kuantum Mekaniği diyoruz.

Henüz 1930 yılına gelmeden atomların kimyasal özelliklerini kuramsal açıdan neredeyse mükemmel olarak veren fizik kuramı bulunmuştu. Yalnız Dirac’ın kuramında çok ilginç bir parçacık daha vardı: Artı yüklü elektron. Dirac kuramına güveniyordu, evrende elektronla aynı kütleye sahip ama yükü artı olan bir parçacık (pozitron) olmalıydı. Nitekim Anderson 1932 yılında kozmik ışınlar arasında böyle bir parçacık buldu. Bu buluş hem kendisine hem Dirac’a Nobel Ödülü kazandırdı. Düşünsenize, Dirac İngiltere’de, Cambridge Üniversitesi’ndeki masasında hesap yaparak evrende pozitif yüklü elektron olması gerektiğini buluyor, ondan birkaç yıl sonra bu parçacık ABD’deki bir deneysel fizikçi tarafından laboratuvarda bulunuyor! Kuramsal fiziğin tahmin gücü gerçekten çok etkileyici.

6.3 Çekirdek

1930'larda temel parçacıkların sayısı artmıştı: Elektron, foton, pozitron, proton, nötron.

Tabii bir de şöyle bir problem vardı: Çekirdek dağılmadan nasıl bir arada duruyordu?

Fizikçiler uzun çalışmalar sonucunda elektromanyetik kuvvetin ve kütleçekimi kuvvetinin yanı sıra, daha küçük mesafelerde etkili olan zayıf ve güçlü nükleer kuvvetleri buldu. Güçlü kuvvet çekirdeği bir arada tutuyordu. Zayıf kuvvet ise yıldızların kütleyi enerjiye nasıl dönüştürdüğünü açıklıyordu. Yani bir yıldız sıcak çekirdeğinde hidrojen atomunu helyum atomu gibi daha ağır elementlere çevirirken zayıf kuvvet çok önemli bir ol oynuyordu. Kısacası, protondan nötron yapabilen tek mekanizma zayıf kuvvet ya da daha doğru bir ifade ile zayıf etkileşimdi. Bunu şöyle de anlatabiliriz: Vücut kütlemizin hemen hemen yarısı nötronlardan oluşur, buna rağmen nötron serbest olduğunda kararsız hale gelen bir parçacıktır. Ömrü yaklaşık 14 dakikadır, daha sonra bozunur. Serbest halde nötron bulunamıyorsa ve evrenin sıcak evrelerinde atomlar yoksa demek ki bu nötronlar daha sonra oluşmuş olmalı. Yani nötronu oluşturacak bir mekanizma gerekli. Zayıf etkileşim tam da protondan nötron oluşmasının mümkün olduğunu gösterir. Tabii bunun gerçekleşmesi için, yaklaşık 15 milyon derecelik sıcaklık -Güneş’in merkezinde olduğu gibi- gerekir.

1940’larda yeni parçacıklar bulundu. Ardından uzun süren bir "en temel parçacıklar hangileri ve bu parçacıkların fiziği nedir" sorularına cevap arayışı başladı. Proton ve nötronun daha alt parçacıkları olan iki çeşit kuark bulundu. Bugün geldiğimiz noktada evrendeki maddeyi oluşturan parçacıklar iki çeşit: Kuark (üst ve alt) ve elektron. Bir de fotonlar gibi, bu madde parçacıklarının etkileşmesini sağlayan, arada gidip gelen parçacıklar var: Zayıf etkileşim için W ve Z bozonları, kuvvetli etkileşim için de gluonlar. Bu parçacıkların da hayli kararsız arkadaşları var: 4 tane daha, daha ağır kuark. Bunlar bir araya geldiğinde kararlı parçacıklar oluşturamıyor ve var olur olmaz yok oluyorlar, dolayısıyla elle tutulur madde oluşturmuyorlar. Elektronun da iki tane partneri var: Muon ve tau parçacıkları. Onların da ömürleri çok kısa. Bir de temel parçacıklara kütle kazandıran ve 2012 yılında keşfedilen ve kütlesi protonun kütlesinin yaklaşık 130 katı olan Higgs parçacığı var. Sonuçta 2 kuark ve 1 elektronla bütün periyodik tablonun açıklanabilmesi gerçekten muazzam bir şey. "Maddenin en temel yapısında ne var" sorusu bizi kuarklara ve elektrona getirdi. Öyle görünüyor ki bunlar daha bölünemiyor, aslında bir anlamda hiç hacimleri yok diyebiliriz.

Burada çok temel hatlarıyla verilen modern atom kuramının aşağı yukarı 2500 yıllık bir serüveni var. Atomun ne olduğu yüzyıllar içinde yavaş yavaş anlaşılırken, bazen bilim insanları çalışmalarının atomun anlaşılmasına yardımcı olacağından bile habersizdi. Ama tüm bu bilim insanlarının katkıları sonucu oluşan birikim sayesinde biz bugün atom hakkında bir anlayışa ve görüşe sahibiz. İsmini andığımız ve anamadığımız tüm bu bilim insanlarına teşekkürler.