Ototrof Canlılarda Enerji Elde Edimi :

Sistematik Sınıflandırılması :

Canlıları tanımlama, adlandırma ve benzer özelliklere göre gruplandırmadır. İki çeşlt sınıflandırma vardır.

1-Ampirik sınıflandırma

2-Filogenetik (Doğal ) sınıflandırma

Ampirik sınıflandırma M.Ö. 350 yılında Aristo tarafından yapılmıştır. Çok yüzeysel bir sınıflandırma olduğu için bugün kullanılmamaktadır. Aristo, bitkileri ot, çalı, ağaç, hayvanları ise suda, karada ve havada yaşayanlar olarak sınıflandırmıştır.

1-Ampirik Sınıflandırma

2-Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma:

Bugün kullanılan sınıflandırma filogenetik (doğal) sınıflandırmadır. Bu sınıflandırmada canlılar, anatomik, biyokimyasal, kalıtsal ve evrimsel özelliklerine göre gruplandırılır. Burada esas olan, canlılar arasındaki akrabalık derecelerinin tayin edilmesidir. Filogenetik sınıflandırmada çeşitli konular ele alınır. Bunlar evrim, homolog organlar ve protein benzerliğidir.

Evrim:

Evrim, canlıların uzun bir zaman içinde basitten karmaşığa doğru gelişmeleridir. Canlıların akrabalıklarını tayin ederek ortak özelliklerine göre gruplandırılmalarında, onların basit veya karmaşık yapıda olmaları önemlidir.

Homolog Organlar:

Orijinleri (temel yapıları) aynı, görevleri farklı olan organlardır. Canlıların homolog organlarının çokluğuna bakılarak akrabalık dereceleri tayin edilebilir

Analog Organlar: Orjinleri (temel yapıları) farklı, görevleri aynı olan organlardır.

Protein Benzerliği : Akrabalık derecesi ne kadar yakınsa proteinleri o kadar benzerdir.

Kan Proteinleri

Enjeksiyon

KAN KAN

Antijen + antikor = Aglutinasyon

(çöken) (çöktüren) (çökme)

X antijeni = Buna karşı antikor oluşmaz, çünkü aynı antijen B’de de var

Y antijeni + Y antikoru = çökme (+)

Z antijeni + Z antikoru = çökme (+)

T antijeni + T antikoru = çökme (+)

Sınıflandırma Birimleri:

ALEM

FİLUM (ŞUBE)

SINIF

TAKIM

FAMİLYA

CİNS

TÜR

Sınıflandırmanın en küçük birimi olan tür tanımı, ilk defa John Ray tarafından ortaya atılmıştır. Tür, birbirleri ile çiftleşebilen ve verimli, yani kısır olmayan döller verebilen ve yapı bakımından ortak bir kökenden gelen bireyler topluluğudur. Örneğin, at ve eşek birer tür iken, bunların çiftleşmesi sonucu ortaya çıkan katır bir tür sayılmaz. Çünkü katır kısırdır. Linne, her bir türe, bir cins ve bir tanımlayıcı addan oluşan Latince birer ad vermiştir. Bu adlandırmaya binomial adlandırma (ikili adlandırma) denir. Bu adlandırmada cins adı büyük harfle, tanımlayıcı ad ise küçük harfle yazılır. Bu her iki ad birlikte tür adını belirler. Sınıflandırma birimlerinin en büyük birimden en küçük birime doğru sıralanması şekildeki gibidir.

Sınıflandırma Basamakları:

Prokaryot Hücreliler (Monera Alemi):

Bu gruptaki canlıların hepsi tek hücrelidir. Bu hücrelerde çekirdek yoktur. Ayrıca mitokondri, kloroplast, golgi v.b.zarlı organeller de bulunmaz. Prokaryot hücreler, iki alt grupta incelenir:

1-Mavi -Yeşil Algler :

- Genellikle koloniler halinde yaşarlar.

- Fikosiyanin maddesinden dolayı mavi, klorofilden dolayı da yeşil görünürler.

- Oksijenli solunumla enerji üretirler.

- Fotosentezle organik besin üretirler.

- Elektron taşıma sistemi ve fotosentez enzimleri, mavi-yeşil alglerin sitoplazmasında bulunur. (Mezozom)

2-Bakteriler:

Tüm bakteriler prokaryot hücrelerdir. Bu yüzden zarlı organelleri bulunmaz. Bakteriler konusu 6 alt başlıkta incelenebilir.

- Bakterilerin Yapısı

- Bakterilerde Endospor

- Bakterilerin Üremesi

- Bakterilerin Gruplandırılması

- Sterilizasyon

- Bağışıklık

Bakterilerin Yapısı:

Bakterilerin sitoplazmaları içinde DNA, RNA, ribozomlar, glikojen, protein ve yağ tanecikleri ile glikoliz enzimleri gibi metabolizma enzimleri bulunur.

DNA'larının etrafında protein tabakası ve çekirdek zarı yoktur. Bu yüzden DNA araştırmalarında bakteriler kullanılır.

Bakterilerde Endospor :

Bazı bakterilerde kuraklık, aşırı sıcak ve besinsiz kalma gibi uygun olmayan ortamlarda endospor oluşur. Kötü ortam şartlarında bakteri ölür ancak , endospor etkilenmez. Uygun ortam şartları yeniden oluştuğunda endospor, açılarak bakteriyi tekrar oluşturur. Endospor oluşturma, bir üreme şekli değil, korunma şeklidir.

Bakterilerin Üremesi:

Bakteriler iki çeşit üreme gösterirler:

- Eşeyslz Üreme

- Eşeyli Üreme

Eşeysiz Üreme:

Bakterilerin eşeysiz üremesinde mitoz bölünmedeki tipik olaylar gözlenmez fakat, sonuçları mitoz bölünme ile aynıdır. DNA'sını eşlemiş olan bakteri hücresi ikiye bölünür. Oluşan hücrelerdeki kalıtsal bilgi birbirinin aynısıdır.

Eşeyli Üreme:

Bazı bakterilerin kalıtım maddesinin hepsi veya bir kısmı diğer bir bakteriye aktarılır. Böylece eşeyli üremenin evrimsel özelliği olan yeni kalıtsal varyasyonlar ortaya çıkar. Yani başlangıçtaki bakteriler ile, sonuçta oluşan bakterilerin kalıtsal özellikleri farklıdır. Bakterilerin birbirleri ile kavuşma yaparak üremelerine konjugasyonla eşeyli üreme denir.

Gen aktarımı aynı tür bakteriler arasında olur.

Bakterilerin Gruplandırılması :

Yuvarlak Zorunlu oksijen kullanan (aerob) bakteriler

Diplokok Zorunlu oksijen kullanmayan (anaerop) bakteriler

Streptokok Gram (-) Gram (+) Seçimli (fakültatif) bakteriler

Stafilokok Gram (-)

Çubuk (basil)

Virgül (vibrio)

Spiral (sipirilum)

Fotosentez yapanlar Parazit bakteriler Maya bakterileri

Kemosentez yapanlar Çürükçül Mutual

Sterilizasyon:

Sterilizasyon, bir ortamın bakteri gibi mikroorganizmalardan temizlenmesi demektir. Bunun için, steril yapılacak malzemenin özelliğine göre asit, alkol, antibiyotik gibi maddeler ile yüksek sıcaklık sağlayan fırınlar kullanılabilir.

Kaynayan bir suda bulunan enjektör gibi aletlerin üzerindeki bakteriler ölür. Ancak endosporlu bakterilerin endosporları, etkisiz hale getirilemez. Endosporları da etkisiz hale getirmek için bakterileri 15 atmosfer basınç altında, 115 santigrat derece'de, en az 15 dakika bekletmek gerekir. Düşük sıcaklıktaki ortamlarda bakteriler ölmez. sadece üremeleri durur.

Bağışıklık (İmmunite) :

İnsanlar ve diğer canlılar, kendi vücutlarına giren, yabancı maddeleri tanımak ve onları yok etmek amacıyla donatılmış koruyucu (immun) bir sisteme sahiptirler. İnsanın vücut yüzeyini örten derinin görevi.vücudu dış ortamdaki zararlılardan korumaktadır. Sindirim yoluyla vücuda bakteri giremez ancak sindirim enzimleri bakteri endosporuna etki edemez.

Aşı:

Vücuda, öldürülmüş veya etkinliği azaltılmış bakteri ve virüslerin verilmesidir. Lenfositler, üreme yeteneği olmayan bu mikropları tanıyarak onlara karşı antikor üretme yeteneği kazanırlar. Böylece vücut aktif bağışıklık kazanmış olur.

Serum:

Hastalığa yakalanmış kimseye hazır antikor verilmesidir. Serum ile vücut pasif bağışıklık kazanır. Aşı, sağlam insana yapılırken, serum hastalık anında uygulanır.

Virüsler:

Virüsler, kalıtım materyali ve bu kalıtım materyalini örten bir protein tabakadan oluşur. Virüs kalıtım maddesine genom denir. Virüs genomu, tek bir DNA veya RNA ipliğidir. Bazı virüslerde virüsün hücre içine girmesini sağlayan delici enzimler de bulunabilir. Virüsler hem canlı, hem de cansız sayılırlar. Bir virüsün üremesi için canlı bir hücreye girmesi şarttır. Çünkü virüslerde sitoplazma ve sitoplazma içinde bulunan organeller yoktur.

Canlı hücrenin zarını eriterek hücre içine giren virüs, girdiği hücrenin enzimlerini yöneterek o hücrenin DNA'sını nükleotidlerine parçalar. Daha sonra kendi DNA'sını eşler. Replikasyon sırasında girdiği hücrenin nükleotidlerini kullanır. Virüs, hayvan hücresi içine girdiğinde, hücre, interferon denilen bir madde salgılar. Bu madde hücrenin virüse karşı bağışıklık kazanmasını sağlar. Çocuk felci, kızamık, kuduz, çiçek, uçuk, aids, nezle, ebola, kabakulak gibi hastalıkların sebebi virüslerdir.

Varlık: yaşamak için;bulunduğu enerji halınden ya, hal değiştirene kadar enerji tüketerek (canlılar), geçiş formları (enzim) yada hal değişitrerek(ölüm) geleceğ doğru çeşitli enerji hallerine katılarak, dönşerek...vb durumlarda yaşayan, yaşamış veya yaşayacak enerji hallerinden özgün kişiliklerle belli süreçlede temsil edilen kişiliklerdir.
Bu günkü bilime göre:bir varlık;doğrudan veya dolaylı oarak enerji harcıyarak yaşıyorsa canlıdır, bunu dişindakiler; geçiş ve cansız kabul edilir.

Ökaryot Hücreliler:

Ökaryot hücreli canlılar, hücrelerinde zarlı organelleri bulunan canlılardır. Ökaryot hücreli canlıları 4 grup altında İnceleyebiliriz :

1-Protista

2-Mantarlar

3-Bitkiler

4-Hayvanlar

1-Protista:

Bu grupta, sınıflandırılmasında bazı güçlükleri olan, çoğu tek hücreli canlılar bulunur. Sınıflandırılmaları açık ve net olmadığından bitki ve hayvanlardan ayrı gruplandırılırlar. Protistler genellikle suda yaşarlar. Protistaya dahil edilen canlılar şunlardır:

a-Kökayaklılar ve Kamçılılar

b-Silliler, Sporlular, Su Yosunları ve Cıvık mantarlar

a-Kökayaklılar ve Kamçılılar (Flagellata):

Kök ayaklılar (Rhizopoda) ( Kök ayaklılar (Rhızopoda): Bunlar pseudopod denilen yalancı ayakları ile hareket ederler. Tatlı sularda yaşadıkları için hücre dışı sindirim yapamazlar. Bu yüzden çevrelerindeki besinleri fagositozla aldıktan sonra hücre içi sindirimle parçalarlar. Bunların en tanınmış örneği amiptir. ve kamçılılar protistaya dahil olan canlılardır. Kamçılılar, kamçıları ile hareket ederler. Kamçılılara örnek olarakTripanasoma, ve Euglena verilebilir.

b-Silliler(Cilliata):

Bunlar, hüre zarın (pelikula) üzerinde bulunan siller ile hareket ederler. Paramesyum, bunların tipik örneğidir. Şekil terliğe benzediği için bunlara "terliksi hayvan" da denir. 'Sillilerden başka Sporlular (Sporozoa) : Sporlular spor ile çoğalır. İnsanda sıtma hastalığına neden olan plazmodyum bu gruptandır. Plazmodyum, insan vücudunda eşeysiz olarak ürerken, sivrisinekte eşeyli üreme yaparak ürer. Bu üreme şekline metagenez denir.)

Su yosunları(Su Yosunları (Fitoplanktonlar): Bunlar, gerçek kök, gövde.yaprak taşımayan alglerdir. Hepsi suda yaşadığı için bunlara su yosunları da denir. Bazıları tek hücrelidir. Kloroplastları sayesinde fotosentez ile organik besin üretirler. Hücre zarları dışında selüloz çeperleri bulunduğundan, su alarak patlamaları söz konusu değildir. Prokaryot hücreli olan mavi-yeşil alg dışındaki tüm algler bu gruptandır. Bunlardan yeşil, sarı, kahverengi, esmer ve kırmızı olanları vardır.) ve Cıvık mantarlar da(Cıvık Mantarlar: Belirli bir hücre şekilleri yoktur. Sitoplazmalarında çok çekirdek bulunur. Çoğalmaları, yukarı doğru uzanan saplı spor keseleri ile olur.) protistaya dahil edilir.

Gerçek Mantarlar(Fungi):

Kloroplastları olmadığı için fotosentez yapamazlar. Bütün mantarlar heterotroftur, yani dışarıdan organik besin alırlar. Bunlar, nemli ortamlarda hücre dışı sindirimle parçaladıkları organik besinleri, hücre zarından emerek alırlar.

Bitkiler:

Hepsi fotosentez yapan ototrof canlılardır. Bütün bitkiler, kara ortamına uyum göstermiş (adapte olmuş) canlılardır. İki grupta incelenir :

- Tohumsuz Bitkiler

- Tohumlu Bitkiler

Tohumsuz Bitkiler:

Tohumları yoktur, metagenez ile üreme yaparlar. Metagenezleri sırasında spor (Spor: (n) kromozom sayısına sahiptirler. (2n) kromozomlu spor ana hücrelerinin mayoz bölünmesi ile oluşurlar. Döllenme yetenekleri yoktur. Mitoz bölünmelerle gerçek gametlere dönüşürler.) oluşturduklarından bunlara "sporlu bitkiler" de denir. İki grupta incelenir. Bunlar damarsız bitkiler (Damarsız Bitkiler: Bunlarda odun (ksilem) ve soymuk (floem) boruları denilen iletim demetleri gelişmemiştir. Bu yüzden çok nemli yerlerde yaşarlar. Su kaybını önleyen kutikula tabakası bunlarda çok incedir. En tanınmış örneği "karayosunları"dır.) ve damarlı bitkilerdir. Tohumlu bitkilerden damarsız bitkilerin iletim demetleri gelişmemiştir. Damarlı bitkiler(Damarlı Bitkiler: En tanınmış örneği "eğreltilerdir. Bunlarda iletim demetleri gelişmiştir. Yaprakları altında spor keseleri bulunur. Metagenezle üreme yaparlar. Gerçek kökleri yoktur. Yaprakları, toprak altı gövdesinden oluşur. Eğreltiler tek çenekli bitkilerdir.)’de ise iletim demetleri gelişmiştir.

Tohumlu Bitkiler:

Bunlarda, tohum denilen eşeyli üreme ile oluşan yapılar vardır. İki kısımda incelenirler:

- Açık Tohumlu Bitkiler

- Kapalı Tohumlu Bitkiler

Açık Tohumlu (Kozalaklı) Bitkiler:

Bunlarda gerçek tohum taslağı yoktur ve tohum, kozalak içinde gelişir. Çiçekleri yoktur. Bu yüzden bunlara kozalaklı bitkiler de denir. Bu grupta, çoğu iğne yapraklı olan çam, ladin, ardıç gibi bitkiler bulunur. Bu bitkiler kış aylarında yapraklarını dökmezler.

Kapalı Tohumlu (Çiçekli) Bitkiler:

Tohumları meyve içinde bulunduğu için kapalı tohumlular olarak bilinirler. Bunlar çenek sayısına göre iki çeşittir :

Tek Çenekli (monokotil) Bitkiler : Bunlar, embriyolarında bir çenek (kotiledon) yaprağı taşırlar. Buğday, orkide, mısır gibi çoğu otsu ve tek yıllık bitkiler bu grupta yer alırlar.

İki Çenekli (dikotli) Bitkiler : Bunların embriyolarında iki çenek yaprağı bulunur. Baklagiller (fasulye, nohut, bezelye v.b.), badem, ceviz, elma gibi çoğu odunsu ve çok yıllık bitkiler bu grupta yer alırlar.

Hayvanlar: Hayvanlar alemi iki büyük şubede incelenir:

- Omurgasızlar

- Kordalılar

Omurgasızlar:

Omurgasızları 8 kısımda inceleyebiliriz:

- Süngerler ve Sölentereler

- Yassı,Yuvarlak ve Halkalı Solucanlar

- Yumuşakçalar ve Eklem Bacaklılar

- Derisi Dikenliler

Süngerler ve Sölentereler:

Çok hücreli hayvanların en basiti süngerler(Süngerler: Çok hücreli hayvanların en basitidir. Vücudunda çok sayıda delik (por) bulunur. Bu delikler sindirim sistemi olarak görev yapar. İçlerinde bir çeşit iç iskelet görevini yapan, dikensi yapılar vardır. Süngerlerde farklı görevleri olan hücreler bulunur. Fakat, belirli görev yapmak üzere hücreler bir araya gelerek doku oluşturmaz. Süngerlerin sinir hücreleri (nöron) yoktur.)’dir. Sölenterelerde dolaşım, boşaltım, solunum ve sindirim sistemleri gelişmemiştir. Sinir sistemleri, sinir hücrelerinin oluşturduğu sinir ağı şeklindedir. Sölenterelere, tek delikliler de denir.Yani, bunlarda anüs yoktur, ağız aynı zamanda anüs görevi yapar. Sindirim boşluğunu kaplayan iç deri (endoderm) ile vücut dışını örten dış deri (ektoderm) bulunur. Deniz anası, hidra, medüz, mercan, deniz şakayığı bu gruptadır.

Yuvarlak Solucanlar:

İlk defa bunlarda anüs gelişmiştir. Bu canlıların dişi ve erkek bireyleri vardır. Yassı ve yuvarlak solucanların çoğu, çok küçük vücutlu olduklarından tüm hücreleri dışarısı ile ilişkilidir. Bu yüzden dolaşım ve sindirim sistemleri gelişmemiştir. İç parazit olanlar, konak(Konak: Parazit olan canlılar, parazit olarak yaşayacakları başka bir canlıyı seçerler. Parazite konuk, parazitin yaşadığı canlıya da konak veya konukçu denir.) olarak seçtikleri hayvanın sindirilmiş besinlerini hazır aldıklarından sindirim sistemleri ve sindirim enzimleri gelişmemiştir. Ancak üreme sistemleri iyi gelişmiştir.

Yassı Solucanlar:

Yassı solucanlarda, üçüncü embriyo tabakası olan orta deri (mezoderm) gelişmiştir. Yassı solucanlar da sölentereler gibi tek deliklidirler. Bunlar hermafrodit hayvanlardır.

Halkalı Solucanlar:

Vücutları birbirine benzeyen halkalardan oluşmuştur. Hermofrodittirler. Sindirim sistemleri özel bölümlere ayrılmıştır. Bunlarda, diğer omurgasızlardan farklı olarak, omurgalı hayvanlardaki gibi kapalı dolaşım sistemi bulunur. Solunum sistemleri gelişmemiştir. Solunum gazlarının değişimi, nemli olan derileri (deri solunumu) ile yapılır.

Yumuşakçalar ve Eklem Bacaklılar:

Yumuşakçalar (Yumuşakçalar: Midye ve salyangozların vücutlarının dışında manto denilen kabukları vardır. Karın bölgelerinde bulunan kaslı ayakları ile hareket ederler. Kara salyangozları hariç diğer yumuşakçalar suda yaşarlar ve solungaç solunumu yaparlar. karın bölgelerinde bulunan kaslı ayakları ile hareket ederler. Bunlar eklemli üyelere sahiptirler. Hepsinde, kitinden yapılmış dış iskelet bulunur. Bazıları suda yaşarken (yengeç, ıstakoz, karides) bazıları da (böcekler, örümcekler, akrepler, keneler, çıyanlar, kırkayaklar) karada yaşarlar. Suda yaşayanlar solungaçlarla, karada yaşayanlar ise trake veya kitapsı akciğerlerle solunum yapar.

Derisidikenliler:

Bunların vücutları dikenli olup, hepsi deniz hayvanıdır. Hareketleri, kanal ve tüp ayakların oluşturduğu su dolaşım sistemiyle sağlanır. Solunumları, deri solungaçları veya vücut boşluğuna bağlı deri keseleri ile olur.

Kordalılar :

Bunlar İki alt şubeye ayrılırlar :

- İlkel Kordalılar

- Omurgalılar

İlkel Kordalılar:

Bunlarda, sindirim sisteminin üstünde yani sırt (dorsal) bölgesinde sırtipi (notokord) denilen, kıkırdaktan yapılmış basit bir iç iskelet bulunur. Solungaçları vardır. Omurgalılarla omurgasızlar arasında evrim bakımından geçiş konumundadırlar (Örnek: Amfiyoksüs).

Omurgalılar:

Omurgalıların, omurgasızlara benzeyen birçok ortak özelliklerinin yanında onlardan farklı olan bazı özellikleri de vardır. Omurgalılar beş sınıfa ayrılarak incelenir:

- Balıklar

- Kurbağalar (Amphibia)

- Sürüngenler(Reptilla)

- Kuşlar(Aves)

- Memeliler(Mammalia)

Balıklar:

Solunumları, suda erimiş halde bulunan oksijeni alabilen solungaçlarla olur. Bunlar kıkırdaklı ve kemikli balıklar olmak üzere iki kısımda incelenirler. Kıkırdaklı balıkların en tanınmış örneği köpek balığıdır. Bilinen diğer balıklar ise kemikli balıklar grubuna girerler. Balıklarda kalp iki gözlüdür ve kalplerinde her zaman kirli kan bulunur. Bunlarda dış döllenme ve dış gelişme olur.

Dış Döllenme:Dış döllenmede döllenme, suda olur. Üreme sırasında dişi birey yumurtalarını, erkek birey ise spermini suya bırakır. Sperm hareket ederek yumurtaları bulur ve döller. Memeliler hariç suda yaşayan tüm canlılarda dış döllenme görülür. Dış döllenme yapanlarda çiftleşme olayı ve çiftleşme organı yoktur.

Dış Gelişme : Gellşme olayı, dişi bireyin vücudu dışında, örneğin yumurta içinde olur. Örneğin bazı akvaryum balıkları, bazı yılanlar ve bazı memelilerde ana vücudu içinde olan gelişme, diğer tüm hayvanlarda ana vücudun dışında olur. Buna dış gelişme denir.

Kurbağalar (Amphibia):

Bunlar çift yaşamlı canlılardır. Bunlarda dış döllenme ve dış gelişme görülür. Yumurtadan çıkan yavrulara larva (Larva: Metamorfoz geçiren hayvanların yumurtadan çıkmış yavrularına verilen isimdir. Böceklerde tırtıl şeklinde olan larvalar, başkalaşım geçirerek "pup" denilen hale dönüşürler. Puplar daha sonra açılarak içinden ebeveyne benzer böcekler çıkar.) denir.

Bu canlılar evrimleşme sırasında su veya kara ortamında yaşamaya tamamen adapte olmamışlardır.

Sürüngenler (Reptilia):

Sürüngenlerin vücutlarının üzeri, vücudun su kaybetmesini önleyen, keratinden yapılmış pul ve plakalarla kaplıdır. Bu yüzden bunlar, kara (suyu az) ortamlarına tam adapte olmuşlardır. Solunumları akciğerleriyle olur. Kalpleri üç odacıklıdır. Atar damarlarıda temiz (oksijenli) ve kirli (karbondioksitli) kan, karışmış halde dolaşır. Bunlar kış aylarında kış uykusuna yatarlar. Hepsinde iç döllenme(İç Döllenme: Döllenmenin dişi hayvanın vücudu içinde gerçekleşmesidir. İç döllenme yapan canlılarda çiftleşme görülür. İç döllenme yapan canlılarda çiftleşme organı vardır. Karada yaşayan tüm hayvanlarda iç döllenme görülür.) görülür.

Kuşlar(Aves):

Vücut ısıları, her zaman aynıdır. Bunlara, sabit ısılı veya sıcak kanlı hayvanlarda denir. Kalpleri dört gözlüdür. Hepsinde iç döllenme ve dış gelişme görülür.

Memeliler(Mammalia) :

-Hepsi sıcak kanlıdır.

- Genellikle vücutlarında kıllar bulunur.

- Hepsinin dişisinde süt salgılayan meme bezleri bulunur.

- Hepsi yavrusunu sütle besler.

- Hepsinin karın bölgesinde kaslı bir diyafram vardır.

- Hepsinde iç döllenme görülür. . ,

-Yumurtlayan memeliler hariç, hepsinde embriyo gelişimi anne uterusu içinde olur.

-Hepsinde kalp dört gözlüdür. Alyuvarları kemik iliğinde iken çekirdekli, kan dolaşımına katıldığı zaman çekirdeksizdir.

- Hepsi akciğerleri ile havadaki oksijeni alır.

Memeliler üç alt grupta incelenirler :

- Yumurtlayan-Gagalı Memeliler

- Plasentasız- Keseli Memeliler

- Plasentalı Memeliler

Yumurtlayan - Gagalı Memeliler:

Memelilerin en ilkel grubudur. Bunlar evrim açısından kuşlarla memeliler arasında geçiş formudurlar. En tanınmış örneği ördek gagalı da denilen platypustur. Bunlarda doğurma olayı yoktur. Bunlar dışarıya yumurtlarlar. Yumurtadan çıkan yavru, annesinin memesi ucundaki bir çukurdan süt yalayarak gelişir.

Plasentasız - Keseli Memeliler:

Bunların embriyolarında plasenta(Plasenta: Embriyo gelişimi sırasında embriyonun koryon zarı gelişerek plasenta denilen yapıyı oluşturur. Embriyo plasenta aracılığıyla anne uterusundan besin maddelerini alır.) yoktur. Plasentası bulunmayan embriyo anne uterusundan yeteri kadar beslenemez. Gelişimi tamamlanmamış olan yavru doğrulur. Doğan yavru, anne karnı üzerindeki keseye geçer. Yavru, kese içindeki memelerden süt emerek gelişimini tamamlar. Kangurular bu grupta yer alır.

Plasentalı Memeliler:

Bunlarda plasenta vardır. Embriyo plasentası aracılığı ile anneden besin alır ve gelişimini anne uterusunda tamamladıktan sonra doğrulur. Balina, fok, yunus, deniz aslanı,yarasa, kirpi,fil,fare, sincap, kedi, köpek, inek gibi hayvanlarla insanlar bu grupta bulunurlar.

Evrim:

Evrim, canlıların değişerek bugünkü hallerini nasıl aldığını, yani türlerin köklerini inceler. Evrim.tek tek bireylerde değil, populasyonlarda gerçekleşir. Bugün var olan belli başlı evrim görüşleri şunlardır:

- İlk canlının oluşması ile ilgili hipotezler

- Tek hücrelilikten çok hücreliliğe geçiş hipotezi

- Ontogeninin filogeniyi taklit etmesi hipotezi

- Darwin'in evrim görüşü

- Lamark'ın evrim görüşü

- Coğrafik izolasyon görüşü

İlk Canlının Oluşması İle İlgili Hipotezler:

Bunlar ototrof ve heterotrof hipotezleridir.

Tek Hücrelilikten Çok Hücreliliğe Geçiş Hipotezi:

Bu hipoteze göre ilk canlılar tek hücreliydi. Daha sonra tek hücreli canlılar evrimleşerek çok hücreli canlılar oluşturmuşlardır. Çok hücreli canlıların vücudu milyonlarca hatta milyarlarca hücreden oluşmasına rağmen bu hücreler arasında mükemmel bir işbirliği görülür.

Canlıların Sınıflandırılması

Ontogeninin - Filogeniyi Taklit Etmesi Hipotezi:

Ontogeni: Bir canlının embriyo döneminden ergin bir canlı oluncaya kadarki gelişim

evreleridir.

Filogeni: Blr türün bugünkü şeklini alıncaya kadar geçirdiği evrim kademeleridir. Bu

hipoteze göre, bir bitkinin embriyo gelişim evrelerini biliyorsak, bu bitkinin evrimi

hakkında da bir fikre sahip oluruz.

Darwin'in Evrim Görüşü:

Darwinin evrim görüşü "doğal seleksiyon"a dayanmaktadır.

Varyasyon:

Bir tür içindeki bireylerde, bazı farklılıklar vardır. Örneğin, iki insan arasındaki kan grubu, göz rengi gibi kalıtıma bağlı farklılıklar birer varyasyondur. Darwin'e göre evrimde varyasyonlar önem taşır. Çünkü varyasyonlar doğal seleksiyona neden olur.

Modıfikasyon:

Çevre şartlarının etkisiyle oluşan kalıtsal olmayan varyasyonlara, modifikasyon denir. Çevre şartları, genlerin işleyişini etkileyerek bir bireyin diğerinden farklı olmasına neden olur. Darwin'e göre modifikasyonlar evrimde önemli değildir.

Mutasyon:

DNA'daki genetik şifrenin(Genetik Şifre: DNA'da, bir canlının tüm özelliklerini gösteren genler vardır. Bu genler nükleotid(Nükleotid: DNA ve RNA gibi nükleik asitlerin yapı birimidir. Bir nükleotid azotlubaz- şeker ve fosfattan oluşmuştur.) denilen birimlerden oluşmuştur. DNA'daki bu nükleotidlerin alt alta sıralanışına genetik şifre denir. Her canlıdaki genetik şifre farklıdır.) bozulmasıdır. Mutasyona, X ışını, radyasyon, ultraviyole, bazı kimyasal maddeler ve yüksek sıcaklık neden olabilir. Soma hücrelerindeki (Soma Hücresi: Bunlara vücut hücreleri de denir. Kas, karaciğer, deri, kemik, akyuvar, sinir, böbrek gibi dokuları oluşturan hücreler soma hücreleridir. Vücut hücreleri diploid (Diploid: İki kromozom takımı (2n) demektir. Bir kromozom takımı (n) spermden, diğer kromozom takımı yumurtadan (n) zigotta bir araya gelmiştir. Zigot, (2n) mitoz bölünmelerle 2n kromozomlu soma ve eşey ana hücrelerini oluşturur.) sayıda kromozom kapsarlar. Soma hücreleri aynı zigottan(Zigot: Erkek ve dişi gametin birleşmesi ile oluşan döllenmiş yumurta hücresine verilen isimdir. Zigot, diploid (2n) kromozom sayısına sahiptir. Zigot, mitoz bölünmeler geçirerek oğul bireyi olusturur.) oluştukları için genetik şifreleri (Genetik Şifre: DNA'da, bir canlının tüm özelliklerini gösteren genler vardır. Bu genler nükleotid (Nükleotid: DNA ve RNA gibi nükleik asitlerin yapı birimidir. Blr nükleotid azotlubaz- şeker ve fosfattan oluşmuştur.) denilen birimlerden oluşmuştur. DNA'daki bu nükleotidlerin alt alta sıralanışına genetik şifre denir. Her canlıdaki genetik şifre farklıdır.)de aynıdır.) mutasyonlar kalıtsal değildir. Yani bunlar bir çeşit modifikasyondur. Halbuki gametleri ilgilendiren mutasyonlar oğul döllere geçtiği için kalıtsaldır. Aynı şekilde, zigot ve eşey ana hücrelerinde görülen mutasyonlar da gametleri ilgilendirdiği için bu hücrelerdeki mutasyonlar da kalıtsaldır. Çünkü, mutasyonlu gamet, döllenme sonucu mutasyonlu zigotu oluşturur. Mutasyonlu zigotun mitoz bölünmeleri ile oluşacak yeni bireyin tüm soma ve eşey hücreleri de mutasyonlu olur.

Gamet:

Eşey veya cinsiyet hücrelerine verilen isimdir. Erkek gamete sperm, dişi gamete yumurta denir. Gametler haploid (monoploid)( Haploid: Diploid (2n) kromozomlu hücrelerin yarısı kadar (n) kromozom takımı demektir. Buna monopioid kromozom sayısı da denir. Monopioid kromozomlu gametler döllenme ile diploid kromozomlu zigot oluşur.) kromozomludur.

Zigot:

Erkek ve dişi gametin birleşmesi ile oluşan döllenmiş yumurta hücresine verilen isimdir. Zigot, diploid (2n) kromozom sayısına sahiptir. Zigot, mitoz bölünmeler geçirerek oğul bireyi olusturur.

Eşey Ana Hücresi:

Bir bireyin üreme organında bulunurlar. Bunlar erkekte sperma ana hücresi, dişide yumurta ana hücresidir. Eşey ana hücreleri mayoz bölünme geçirerek gametleri oluştururlar.

Mayoz Bölünme:

Diploid (Diploid: İki kromozom takımı (2n) demektir. Bir kromozom takımı (n) spermden, diğer kromozom takımı yumurtadan (n) zigotta bir araya gelmiştir. Zigot, (2n) mitoz bölünmelerle 2n kromozomlu soma ve eşey ana hücrelerini oluşturur.) kromozomlu eşey ana hücrelerinin, kromozom sayısını yarıya indirerek haploid(Haploid: Diploid(2n) kromozomlu hücrelerin yarısı kadar (n) kromozom takımı demektir. Buna monoploid kromozom sayısı da denir. Monoploid kromozomlu gametler döllenme ile diploid kromozomlu zigot oluşur.) kromozomlu gametleri oluşturması şeklindeki hücre bölünmesidir. Mayoz bölünme sırasında gerçekleşen krossing over olayı ile gametler, farklı genetik özellikler taşır. Farklı gametlerin birleşmesi (döllenme) ile oluşan zigot, dolayısıyla zigottan oluşan yeni bireyde farklı bir varyasyondur.

Eşeyli Üreme:

Erkek ve dişi bireylerin gametlerinin birleşmesi sonucu farklı kalıtsal özellikteki yavru bireyin oluşmasıdır. Eşeyli üremenin en önemli özelliği kalıtsal varyasyonlara (kalıtsal çeşitliliğel yol açmasıdır. Eşeyli üreme yapan canlılarda mutlaka mayoz bölünme, mayoz bölünmede ise krossing over(Mayoz hücre bölünmesi sırasında kendini eşlemiş ve kalınlaşmış kromozomlar arasında gen alış verişi görülür. Bu olaya krossing over denir.) görülür.

Adaptasyon:

Bir ortam bir canlıyı kendisine uyması için zorlamaz. Bir canlı, bir ortama uymak için kendini zorlamaz. Ortam, canlı çeşitleri (varyasyon) içinden kendine en uygun olanını seçer. Ortamın canlılar içinden seçme yapabilmesi için canlı çeşidi fazla olmalıdır. Bu yüzden canlı çeşitlerinin oluşmasına yol açan etmenler (mutasyon, eşeyli -üreme gibi) adaptasyonda önemlidir.

Adaptasyonun İşleyişi:

Eşey hücresini ilgilendiren mutasyon, mayoz bölünme, krossing over ve döllenme sonucunda kalıtsal varyasyonlar ortaya çıkar. Çevre şartlarında meydana gelecek değişmeler sonucu, meydana gelmiş olan bireylerden bir kısmı doğal seleksiyonla ortadan kalkarken bu ortama uyum sağlayabilen bireyler, ortama adapte olarak yaşamaya devam ederler. Eğer canlılar eşeysiz üreme yapsalardı o zaman aynı özellikte bireyler oluşurdu. Dolayısıyla canlıya zarar veren ortam değişikliği bu canlıların hepsini ortadan kaldırabilirdi.

1- Kullanılan organlar gelişir. kullanılmayan organlar ise körelir.

2- Kullanma-kullanmama ile gelişen veya körelen özellikler kalıtımla oğul döllere aktarılır.

Coğrafik İzolasyon Görüşü:

Eşeyli üreyen canlılar, bir kara parçasının çökmesi veya kıtaların birbirinden ayrılması gibi nedenlerden dolayı bir coğrafik ayrıma (izolasyona) uğrayabilirler. Bu durumda iki ayrı bölgedeki hayvanlar çiftleşmediği için her bölgedeki canlı kendi içinde bir genetik özellik oluşturur. Bugün canlılar arasında evrimin gerçekleşmesi ve türlerin oluşması için temel olaylar, gen mutasyonları, fazla ve aşırı üreme, eşeyli üremede coğrafik izolasyon ve ortamın değişmesi ile oluşan doğal seçilimdir.

Evrim:

Yandaki animasyonda Darwin'in evrim görüşünün balıklara uyarlanmış örneğini görmektesiniz.

Animasyonda verilmek istenilen, adaptasyon, doğal seleksiyon, mutasyon ve eşeyli üreme kavramlarıdır. Animasyonda anlatılan örneğin gerçekleşmesi için çok uzun yılların gedmesi gerektiği unutulmamalıdır.

- Bir bireyin sahip olduğu tüm özelliklere varyasyon denir.

- Kalıtsal varyasyonlar evrimin ham maddesidir.

- Evrimde kalıtsal varyasyonlara yol açan mutasyonlar ve eşeyli üreme önemlidir.

- Evrim ile canlılarda tür sayısı artmıştır.

- Ortama uygun olan bireylerin yaşama ve üreme şansına adaptasyon denir.

- Sadece çevre şartlarının etkisiyle ortaya çıkan, kalıtsal olmayan varyasyonlara modifikasyon denir.

- Modifikasyonlar evrimde önemli değildir.

- Sadece mitoz bölünmenin görüldüğü eşeysiz üreme yeni varyasyonlara yol açmadığı için evrimde önemli değildir.

- Evrim uzun bir zaman içinde gerçekleşmektedir.

- Ortam şartlarında bir değişme olmazsa evrim olmaz.

- Ortam şartarı bazı bölgelerde çok, bazı bölgelerde ise daha az değişme göstermiştir.

- Bu yüzden canlıların evrim hızları farklı olmuştur.

- Evrim genellikle basitten karmaşığa doğru yol izlemesine rağmen, bazen kompleksten basite doğru olmuştur.

- Bu olaya geri evrim denir. örneğin, bir çok parazit serbest yaşayan atalarına göre daha basittir.

- Evrim, tek tek bireylerde değil, türlerin oluşturduğu populasyonlarda görülür.

- Hayvanlardaki körelmiş organlar da evrimi açıklayan bir adaptasyondur.

- Dünya var oldukça evrimleşme devam edecektir.

Evrimin Varlığını Destekleyen Deliller:

Evrimi destekleyen kanıtlar şunlardır:

- Paleontolojik Kanıtlar

- Homolojik Kanıtlar

- Biyokimyasal Kanıtlar

- Fizyolojik Kanıtlar

- Embriyolojik Kanıtlar

Paleontolojik Kanıtlar:

Paleontoloji, jeolojik devirlerde yaşamış olan bitki ve hayvanların fosilleri üzerinde araştırmalar yapan bir bilim dalıdır. Fosil kanıtlar, canlılarda evrimsel bir değişmenin olduğunu göstermektedir.

Homolojik Kanıtlar:

Homoloji, canlılar arasında benzer yapıya sahip organları araştıran bir bilim dalıdır. Canlılar arasında akrabalık arttıkça homolog organların sayısı da artar. Homoloji, canlıların basitten karmaşığa doğru evrimsel bir sıralanış gösterdiğini açıklamaktadır. Hayvanlardaki körelmiş organlar da adaptasyonu açıklayan evrimsel kanıtlardandır.

Biyokimyasal Kanıtlar:

Canlılarda protein benzerliği arttıkça evrimsel akrabalık da artmaktadır.

Fizyolojik Kanıtlar:

Canlılardaki solunum, beslenme, dolaşım, boşaltım gibi fizyolojik olaylar, onların akrabalık derecelerini tayin etmekte kullanılır. Örneğin, tüm canlılarda glikolizde kullanılan enzimlerin aynı olması, tüm canlılarda benzer genlerin bulunduğunu gösterir. Bu durum da canlıların tek bir atadan geldiğinin kanıtı olarak gösterilmektedir.

Embriyolojik Kanıtlar:

Canlıların embriyo gelişmeleri incelendiğinde, oldukça büyük benzerlikler göze çarpar. Örneğin, bir memeli embriyosu, gelişiminin bir safhasında, balık, sürüngen ve kuş embriyonlarına çok benzer (Ontogeninin - filogeniyi taklit etmesi). Bu durum omurgalı hayvanların ortak bir atadan geldiğinin kanıtı olarak gösterilmektedir.

ORGANİK MOLEKÜLLER :

Genel Metabolizma (Canlılık) Olayları :

Metabolizma, bir hücrede gerçekleşen her türlü canlılık olaylarıdır. Canlılık olayları, yapım ve yıkım olaylarının tümüdür.

Organik Moleküller ve Görevleri:

YAPISINDAKI ELEMENTLER HÜCREDEKİ ASIL GÖREVİ

1. KARBONHİDRATLAR C-H-O Enerji verici

2. YAĞLAR C-H-O Yedek enerji

3. PROTEİNLER C-H-O-N Yapı maddesi

4. ENZİM C-H-O-N Vitamin, Her türlü hücre faaliyeti

metal iyonları

5. VİTAMİNLER C-H-O Düzenleyici

6. NÜKLEİKASİTLER C-H-O-N-P Yönetici-Yürütücü

- Enerji verişte ve hücre yapısına girişte öncelik sırası

ENERJI ELDESi VE YAPI MADDESİ

-Organik moleküllerden enerji elde edilirken önce karbonhidrat ve en son olarak proteinler kullanılır.

-Hücre yapısındaki vitaminler ise enerji elde etmek için kullanılmaz.

-Proteinlerin enerji verici madde olarak kullanılması ancak uzun süreli açlık durumunda geçerlidir.Çünkü hücrenin hayal faaliyetlerini yapması enerji üretmesidir. Proteinler yapı maddesi olduğundan protein elde etmek, hücrenin kendi kendini yemesi demektir.

-1 gr yağ; 1 gr. karbonhidrat ve 1 gr. Protein yaklaşık iki kat enerji vermesine rağmen birinci sırada enerji elde etmek için kullanılmaz.

Çünkü yağların yıkımı zordur

-Organik maddelerin yapı maddesi olarak kullanılması sırasında proteinler, sonra yağlar, daha sonra karbonhidratlar, en son vitaminler kullanılır.

-Canlı yapısının çoğunu su oluşturur. Canlının organik yapısının çoğu ise proteindir.

Karbonhidratlar: (CH₂O)_n

-Birinci sırada enerji verici üçüncü sırada yapı maddesidir.

-Yapılarında sadece C, H, 0 elementleri bulunur.

-Çoğu şeker yapısında olduğu için bunlara şekerlerde (sakkaritler) denir.

-Karbonhidratlar denildiğinde tüm şekerli cisimler ile tüm nişastalı besinler akla gelmelidir.

-Her insanin çalışma özelliğine göre günlük enerji tüketimi farklıdır. İnsan enerji ihtiyacına göre karbonhidrat almalıdır. Enerji ihtiyacından fazla alınan karbonhidratlar yağa dönüşerek depolanır ve insanı şişmanlatır.

Karbonhidratlar kapsadıkları karbon sayısına göre aşağıdaki gibi gruplandırırlar.

-Monosakkaritler

-Disakkaritler

-Polisakkaritler

Monosakkaritler :

Monosakkaritler, karbonhidratların en basitidir. Çoğu basit şeker tatlıdır ve suda eriyebilir. Karbon sayıları 3-9 arasındadır.

Karbon sayılarına göre şöyle isimlendirilirler:

-3 Karbonlu şekerler: Thozlar

-4 Karbonlu şekerler: Tetrozlar

-5 Karbonlu şekerler: Pentozlar

-6 Karbonlu sekerler Heksozlar

Pentozlar: 5 karbonlu şekerlerdir. Kapalı formülleri C₅H₁₀O₅ dir. En önemlileri şunlardır.

-Riboz (ATP ve RNA'da bulunur.

-Deoksiriboz (DNA'da bulunur.)

-Ribulozfosfat (Fotosentezin karanlık evresinde rol alır.)

Heksozlar: 6 karbonlu şekerlerdir. Kapalı formülleri C₆H₁₂O₆dir. En önemlileri şunlardır.

-Glikoz

-Fruktoz

-Galaktoz

Glikoz : (C₆H₁₂O₆)

-Glikoz, fotosentez ve kemosentezle inorganik maddelerden (CO₂ ve H₂O ) üretilir.

-Hayvanlar glikoz üretmez.

-Glikoz'a üzüm şekeri, bal şekeri veya kan şekeri denir. Tüm hayvanların kanında dolaşan şeker çeşitidir. İnsan kaninda %0,8 — 1,2 arasında glikoz bulunur. Bu oranın aşağiya inmesi veya yukarıya çıkması şeker hastalığına neden olur.

Fruktoz: Fruktoza meyva şekeri de denir ve şekerlerin en tatlısıdır.

Galaktoz : Galaktoz, memeli hayvanların sütünde bulunan laktozun yapısına girer.

Disakkaritler:

İki monosakkaritin bir molekül su çıkarak (dehidrasyon sentezi) glikozit bağıyla birleşmeleri sonucu oluşurlar. Disakkaritler solunuma doğrudan giremezler ve hücre zarından geçemezler. Bunun için hidrolizle tekrar monomerlerine dönüşmeleri gerekir. Bunların en tanınmışları maltoz, sakkaroz (sükroz) ve laktozdur.

Glikozit bağı: İki monosakkant arasında bulunan kimyasal bağın adıdır. Disakkaritlerde bir tane gilkozit bağı bulunurken, polisakkaritlerde monosakkant sayısından bir eksik (n-1) glikozit bağı bulunur. Bir glikozit bağı oluşumundan bir molekül su çıkar. Glikozit bağı kopartılırken ise bir molekul su kullanılır.

Polisakkaritler:

İkiden fazla monosakkaritin bir molekül su çıkararak glikozit bağıyla birleşmesi sonucu oluşurlar. En tanınmışları selüloz, nişasta ve glikojendir. Selüloz ve nişasta bitkilerde, glikojen ise hayvanlarda görülür. Nişasta, selüloz ve glikojen gibi polisakkaritlerin yapı taşları glikozlar olmasına rağmen bu moleküllerin birbirinden farklı olmasının nedeni glikozların birbirine bağlanışlarının farklı olmasıdır.

-Nişasta

-Polisakkaritlerin doğada üretimi ve tüketimi

Selüloz : Hayvansal hücrelerde bulunmaz,sadece bitki hücrelerinde bulunur. Fotosentezle oluşan glikozlar bitki hücre zarının dışında birikerek selüloz hücre duvarını (çeperi) oluştururlar. İnsanlarda ve et yiyen (karnivor) hayvanlarda selüloz sindirimi ile ilgili enzimler bulunmaz. Otçul (herbivor) hayvanların sindirim sisteminde mutual yaşayan ve selülozu sindiren tek hücreli canlılar bulunur. Tek hücreli canlılardaki selüloz enzimi, selüIoz sindirimini gerçekleştirir. Yani selüIoz, ot yiyen hayvanların enerji elde ettiği hammaddedir.

Glikojen :

Bitkisel hücrelerde bulunmaz. Sadece hayvansal hücrelerde bulunan depo polisakkarittir. Besinle alınan tüm karbonhidrat fazlası hayvanların kas ve karaciğer hücrelerinde glikojene dönüştürerek saklanır. Kas hücreleri enerji ihtiyacı durumunda kendi hücrelerinde depoladıkları glikojeni kullanırlar. Glikojen, kas veya karaciğer hücre zarından glikojen olarak çıkamayacak kadar büyüktür. Bu yüzden kan damarları içinde glikojen bulunmaz. Vücudun enerji ihtiyacı durumunda ise, karaciğerdeki glikojen sindirildikten sonra glikozlar halinde kana verilir.

Nişasta: Hayvan hücrelerinde bulunmaz. Sadece bitkisel hücrelerde bulunan depo polisakkarittir. Bitki hücrelerindeki fotosentez olayı sonucu oluşan glikozlar, lökoplast denilen organellerde nişastaya çevrilirler. Nişasta bitkinin yaprak, gövde içi, kök, yumru ve tohumlarında bulunur. Bitki hücresinin fotosentez yapmadığı (akşamları veya kış aylarında) durumlarda, enerji ihtiyaci nişasta deposundan karşılanır. Nişasta, bitki hücresi içinde glikozlara sindirilerek hücre solunumuna girer. İnsanda besinlerle alınan nişastanın sindirimi ağır olur ve ince barsakta gerçekleşir. Tükürük bezinde ve pankrestan salgılanan amilaz enzimi, nişastayı parçalayarak glikoz elde edilmesini sağlar.

Yağlar (Lipidler):

Yağlar, karbon, hidrojen ve oksijenden meydana gelir. Bir mol gliserol ve üç mol yağ asidinin, üç ester bağı ile birleşmesi sonucu bir mol yağ oluşur. Yağların sindirimi sonucunda gliserol ve yağ asiti oluşur.

Yağların Görevleri :

- Yağlar yedek enerji maddesi olarak kullanılırlar. Bir gram yağ, bir gram Karbonhidratın yaklaşık iki katı daha fazla enerji verir. Az miktarıyla çok enerji verdiklerinden, canlının bunları yedek besin olarak tutması canlı için daha ekonomiktir. Yağlar ikinci derecedeki enerji maddeleridir.

- Sıcak kanlı hayvanlarda (kuş ve memeliler) deri altında biriken yağ, bir izolasyon görevi yaparak hayvanın vücut ısısının sabit kalmasında görev alır.

- Yağlar iç organların etrafında birikerek onlara destek görevi yaparlar.

- Proteinlerden sonra ikincil dereceli yapı maddesidirler, hücre zarının yapısındaki lipidler fosforik asitle birleşmiş halde bulunurlar. Bunlar fosfolipid denilen birleşik yağlardır.

- A, D. E ve K gibi vitaminler. yağda eridikten sonra hücre içine alınabilirler

Proteinler:

Asıl yapıları C—H—0 + N' tur ve yapılarında bazen S (Kükürt)ve P (Fosfor) bulunur. Karakteristik element N (azot)'tur. Amino asitler birbirlerine peptid bağlarıyla bağlanarak proteinleri oluştururlar.

- Amino asitler

- Peptid bağları

Amino Asitler:

Bir amino asitte, amino grubu, karboksil grubu ve radikal grup olmak üzere üç kısım bulunur. Doğada radikal grubu ( R ) farklı 20 çeşit amino asit bulunur.

Bitkisel hücreler bu 20 çeşit amino asidin hepsini sentezleyebilir. İnsanda sadece 10 çeşit amino asit sentezlenemez. Bunların, dışarıdan hazır olarak alınması gerekir. Bu amino asitlere temel amino asitler denir.

Peptid Bağları :

Doğada çok fazla çeşitte protein bulunur. Proteinlerin bu kadar fazla çeşitte olmalarının nedeni, yapılarındaki amino asitlerin sayısı ve sıralarının farklı olmasıdır.

Türler arasındaki akrabalığın teşhisi için proteinler ve enzimler kullanılmalıdır

Proteinlerin görevleri :

1- Proteinlerin asıl görevi canlının yapısını oluşturmaktır. Bu yüzden tüm hücrelerin yapısında proteinler ve bunları yapan ribozomlar bulunur.

2- Karbohidrat ve yağlardan sonra üçüncü derecede enerji veren organik maddedir. Canlı ancak uzun süreli açlık durumunda proteinlerden enerji elde eder.

Protein Metabolizması:

Proteinler, vücutta sentezlenebileceği(Protein sentezi: Her hücre DNA'sındaki genetik bilgiye göre kendine has proteinleri sentezler, protein hücre yapısına girdiği için, protein sentezleyen hücre büyür. Büyüyen hücre ise bölünür. Bölünme ile hücre sayısı artar ve böylece vücut büyümesi olur. Bu yüzden büyüme çağındaki çocukların besininde protein daha fazla olmalıdır. Protein sentezlenirken amino asitler peptid bağları ile bağlanırken su açığa çıkar.) gibi vücuda dışarıdan da alınabilir. Vücuda alınan proteinlerin sindirimi ağızda başlamaz. Proteinlerin sindirimi midede başlar. Amino asitlerine parçalanmış olan proteinler ince barsağın içini örten villüslerden emilerek vücuda alınır. Her canlının DNA'sındaki bilgi farklıdır. Dolayısıyla bu DNA'dan sentezlenecek proteinde canlıdan canlıya farklılık gösterir.

- Protein Sindirimi

- Protein Katabolizması

Protein Sindirimi:

Villüslerden emilen amino asitler, karaciğer kapı toplar daman yardımıyla karaciğere gelirler. Buraya gelen amino asitlerin bir miktarı, kan yoluyla hücrelere giderek, hücrede protein sentezinde kullanılır. Karaciğere gelen amino asitlerin fazlası ise parçalanarak iki kısma ayrılır. Karboksil grubunu taşıyan kısım glikojen olarak birikir. Glikojenin fazlası da yağa dönüştürülerek depolanır. Amino grubu taşıyan kısım ise idrar yoluyla dışarı atılır.

Protein Katabolizması:

Uzun süre aç kalmış, yani proteinden enerji elde eden bir insan ile fazla proteinli beslenme yapan insanlarda amino asit parçalanması sonucu idrarda üre yoğunluğu artar.

Enzim :

Yapısının çoğu proteinlerden oluşmuş organik katalizördür. Katalizörlerin kimyasal tepkimelerdeki rolü, tepkimenin başlaması için gerekli olan aktivasyon enerjisini azaltmaktır. Tüm metabolizma olaylarında enzimler kullanılır ve her reaksiyon için, o reaksiyona özgü bir enzim iş görür.

Aktivasyon Enerjisi:

Her kimyasal tepkimenin başlaması için bir enerji engeli vardır. Bu engelin aşılması için bir enerji kullanılır. Bu enerjiye aktivasyon enerjisi denir.

Enzimler konusu 3 ana başlıkta incelenebilir:

- Enzimlerin Yapısı

- Enzimlerin Özellikleri

- Enzimlerin Faaliyetine Etki Eden Faktörler

Enzimlerin Yapısı:

Enzimlerin çoğu iki kısımdan oluşur.

A) Apo-enzim : Enzimin protein kısmına denir ve enzimin en büyük kısmını oluşturur.

B) Ko-enzim veya ko-faktör:

Apo-enzime bağlı bulunan ve protein yapısında olmayan, enzimin çok küçük bir kısmıdır. Bu kısım kalsiyum, magnezyum ve demir gibi metal iyonlarından oluşmuş ise, buna ko faktör, vitamin gibi organik maddelerden oluşmuş ise buna ko enzim denir. Enzimler protein yapılarından dolayı farklı özellikler gösterirler.

Enzimlerin Özellikleri :

Enzimler protein yapılarından dolayı çok özel şekillere sahiptirler. Bir enzim sadece kendi şekline uygun bir substrat ile tepkimeye girebilir. Bu yüzden her enzim sadece bir tip substrata etki eder. Buna enzimlerin spesifikliği veya özgüllüğü denir. Bu yüzden her farklı tepkime basamağında farklı bir enzim iş görür.

Enzimler, tepkimelerde katalizör görevi yaparlar ve tepkime sonunda harcanmadan kalırlar.

Enzimlerin Faaliyetine Etki Eden Faktörler:

Enzimler protein yapısında olduğundan proteinler etkileyen her şey enzimleri de etkiler.

-Sıcaklık

-pH

-Enzim Miktarı

-Substrat Yüzeyi

-Substrat Miktarı

-Aktivatör ve inhibitörler

-Su

Enzimler: Enzimler genellikle etki ettikleri maddenin (substrat) veya katalizledikleri tepkimenin adının sonuna "az" eki alarak adlandırılırlar. Örneğin karbonhidratlara etki eden enzimlere karbohidrataz, lipitlere etki edenlere lipaz, hidroliz yapan enzimlere hidrolazlar, oksitlenme yapanlara ise oksidazlar denir.

Substrat: Enzimin etki ettiği maddeye substrat denir.

Sıcaklık :

Enzimlerin en hızlı çalıştığı sıcaklığa, optimum (en uygun) sıcaklık denir. Canlılar içinde bulunduğu ortamın sıcaklığından etkilenirler. Çünkü, canlıların enzimleri çevre sıcaklığından etkilenir.

pH:

Her enzimin çalıştığı optimum bir pH derecesi vardır. Örneğin, proteinleri sindirme görevi olan pepsin enzimi, pH₂'de çalışırken, nişastayı parçalayan amilaz enzimi pH 7, yağı parçalayan lipaz enzimi ise pH 7,8'de çalışır.

Enzim Miktarı :

Biyolojik ortamlarda enzim yoksa faaliyet olmaz. Enzim miktarı arttıkça, enzim faaliyeti de artar. Ortamda substrat bitmişse enzim faaliyeti durur. Substrat ilavesi ise enzim faaliyetini yeniden başlatır.

Substrat Yüzeyi:

Substrat yüzeyi arttıkça, enzimin etki edeceği yüzey de arttığından enzim faaliyeti doğru orantılı olarak artar.

Besinlerin ağızdaki dişler tarafından parçalanmasının nedeni, sindirim enzimlerinin etki edeceği substrat yüzeyini arttırmaktır.

Ayni şekilde safra kesesinden salgılanan safra tuzları yağların fiziksel olarak parçalanmasını ve yüzeylerinin artmasını sağlar. Bu sayede lipazın yağlar üzerine etkisini kolaylaştırır.

Substrat Miktarı :

Sabit miktarda enzim bulunan bir ortamda, substrat yok ise tepkime olmaz.

Çok fazla substrat ilavesi durumunda, ilk başta tepkime hızı artmaya başlar, belli bir noktadan sonra tepkime sabit hızla devam eder. çünkü bu noktada, tüm enzimler substratla kompleks oluşturarak doymuş hale gelirler.

Aktivatör ve inhibitörler:

Bazı maddeler, enzimin substratla yüzey uyumu göstermesini kolaylaştırırlar. Bu maddelere aktivatörler denir. Cıva, kurşun gibi ağır metal iyonları, arsenik, siyanür gibi bazı kimyasal maddeler ve akrep, yılan zehiri gibi zehirler de enzimin çalışmasını engeller. Böyle maddelere inhibitörler veya enzim zehirleri denir.

Su:

Her hücrenin belirli bir su yoğunluğu vardır. Enzimlerin iş görebilmesi için genel olarak ortamda %15 su bulunmalıdır. Su, hidroliz enzimlerinin görev yapması için de gereklidir.

Enzimlerin Özellikleri :

-Enzimler tepkimenin aktivasyon enerjisini azaltır.

-Enzimsiz biyolojik olay yoktur. Her tepkimenin ayrı enzimi vardır.

-Farklı enzimler, aynı ön maddeden farklı ürünler oluştururlar.

-Enzimler katalizör özelliklerinden dolayı tepkime sırasında harcanmazlar.

Aynı tip tepkimede sonsuz kez iş görürler.

-Enzimler iki yönlü çalışırlar (Sindirim enzimleri hariç)

-Enzimi etkileyen her şey, canlıyı da etkiler.

-Enzim sentezini ribozomlar gerçekleştirir.

-Bir enzimin ürünü, başka bir enzimin substratdır.

-Enzimin çalışmasını; sıcaklık, pH, enzim miktarı, substrat yüzeyi,

inhibitör ve aktivatörler etkiler.

-Canlının enzim çeşidi arttıkça kompleksliğide artar.

-Enzimler hücre içinde veya dışında iş görürler. Her hücre enzimleri kendisi

hücre içinde yapar. Bir hücre dışarıdan enzim alamaz.

-Enzimle substrat anahtar-kilit gibi birleşirler.

-Enzimlerin farklı olmasının nedeni protein kısımlarının oluşturan amino

asitleri farklı dizilmesidir.

Vitaminlerin Özellikleri:

-Vitaminlerin hepsinin yapısında C-H-O bulunur.

-Tüm vitamin çeşitleri bitkisel hücrelerde yapılır.

-Apo-enzimler tepkime sırasında değişmedikleri halde ko-enzimler değişir ve harcanırlar. Bu yüzden vücudun vitamin ihtiyacı devamlıdır.

-Vitaminler enerji verici molekül olarak kullanılmazlar.

-Vitaminler, hücre zarından geçebilecek kadar küçük olduklarından vitaminlerin sindirimi olmaz.

-Suda eriyen vitaminler

-Yağda eriyen vitaminler

Suda Eriyen Vitaminler:

Bunlar C ve B grubu vitaminlerdir. Bunların fazlası depolanmaz, vücuttan atılır.

C vitamini (Askorbik Asit)

B vitaminler Grubu:

B1 (Tiamin)

B2 (Riboflavin)

B5 (Nikotinik asit)

B6 (Pridoksin)

B12(Kobalamin)

C Vitamini (Askorbik Asit):

-Yeşil bitkilerde bol bulunan bir vitamindir. Hücrede hidrojen taşınmasında iş gören enzimlere yardım eder.

- Kansızlıkta, hemoglobin oluşumunda, hücreler arası madde oluşumunda, yaralanın iyileşmesinde etkilidir. Kılcal damar şekerinin yapimi için gereklidir.

- Eksikliği kansızlık ve dış etlerinde kanamaya yol açan "skorbit hastalığına neden olur.

B₁(Tiamin)

-Tahılların kabuğunda bulunur.

- Eksikliği "Beriberi" hastalığına neden olur. Beriberi hastalığında, yorgunluk, iştahsızlık, kas krampları, kas ve sinir zayıflaması görülür.

B₂ (Riboflavin):

- Karaciğer, et, süt, yumurta sarısı, meyve ve sebzelerde bulunur.

- Eksikliğinde büyüme ve gelişme bozukluğu ile göz ve sinir sisteminde bozukluklar oluşur.

B₅(Nikotinik Asit):

- Karaciğer, böbrek ve tahılların kabuğunda bulunur.

- Eksikliği "Pellegra" hastalığına neden olur. Pellegra hastalığında, vücudun güneş ışığı gören bölgelerinde kırmızı deri yanığı oluşur.

B₆ (Pridoksin):

- Et, süt, yumurta ile tahıllarda bulunur.

- Eksikliğinde kansızlık, kas krampları, deri iltihapları ve gelişmede gecikme görülür.

B₁₂ (Kobalamin):

- Maya, buğday ve sebzelerde bulunur. Ayrıca, barsakta mutual yaşayan bakterliler tarafından sentezlenir. Alyuvar oluşumunu sağlar.

- Eksikliğinde "anemi" denilen kansızlık hastalığı görülür.

Yağda Eriyen Vitaminler:

Bunlar vücutta depolandıkları için fazla alınmaları zararlıdır.

Bu vitaminler şunlardır:

A Vitamini

D Vitamini

E Vitamini

K Vitamini

A Vitamini:

- Et, yumurta, karaciğer ve bitkilerde bulunur. Havuçtaki pro-A- vitamini olan karoten karaciğerde A vitaminine dönüşür.

- Eksikliği "gece körlüğü" ne neden olur ve bulaşıcı hastalıklara yakalanma riskini arttırır.

- Fazla alınması zehirlenmeye neden olur.

D Vitamini:

- Balıkyağı, süt ve yumurtada bulunur. Besinlerle alınan D vitamini öncüleri, deride güneşten gelen ultraviyole kanalıyla D vitaminine dönüşür.

- D vitamini kalsiyum ve fosfor metabolizmasında etkilidir.

- D vitamini kalsiyumun kemikte tutulmasını sağlar.

- Eksikliği "Raşitizm" denilen hastalığa neden olur.

E Vitamini:

- Et, karaciğer, süt ve sebzelerde bulunur.

- Eksikliği hayvanlarda kısırlığa neden olur. Gebeliğin devamını sağlayan bir vitamindir.

K Vitamini:

Barsakta mutual yaşayan bakterileri tarafından sentezlenir. Ayrıca yeşil yapraklı bitkilerde bulunur.

ATP Özellikleri :

-Hücre içinde üretilir ve sadece hücre içinde kullanılır. Depolanmaz, kullanacağı anda üretilir ve tüketilir ( Difüzyon ve hidroliz olayları hariç ) tüm metabolizma olaylarında kullanılır.

-Kullanıldığı her olayda enzimler de iş görür. Bir nükleotitdir.

Sentezi dehidrasyon, yıkımı hidroliz olayıdır. Yapımı endergoniktir. (Enerji alan ) Yıkımı eksergoniktir. ( Enerji veren)

ATP'nin Yapısı:

ATP'nin yapısındaki organik kısımlar (azotlu baz olan adenin ve bir pentoz olan riboz) fotosentezle üretilir. Heterotrof canlılar adenini ve ribozu dışardan hazır olarak alırken, ototrof canlılar bunları kendileri sentezler. (Sentez ile yapım, anabolizma, özümleme sözcükleri eşanlamlı kullanılır.)

ATP Sentezi:

-ATP sentezine fosforilasyon denir.

- Bir bitkide fosforilasyon çeşitlerinin hepsi GÜNDÜZ gerçekleşir. GECE ise fotofosforilasyon olmaz, diğer fosforilasyon çeşitleri gerçekleşir.

- Fermentasyonla enerji üreten canlılarda her zaman substrat düzeyinde fosforilasyon olur.

- Oksijenli solunum yapan canlılarda substrat düzeyinde fosforilasyon ve oksijenli fosforilasyon her zaman gerçekleşir. Sentez işinde kullanılan enerji çeşidine göre üç çeşit fosforilasyon vardır.

Fotofosforilasyon:

Fotofosforilasyonda kullanılan enerji; ışıktır. Klorofil taşıyan prokaryot hücrelerde sitoplazmada, ökaryot hücrelerde kloroplastın granumu içinde gerçekleşir. Bu olayda elektron taşıma sistemi kullanılır. Fotofosforilasyon fotosentez olayının aydınlık evresidir ve bu olay sadece ışıklı zamanlarda gerçekleşir.

Substrat Düzeyinde Fosforilasyon

-Substrat düzeyinde fosforilasyonda kullanılan enerji kaynağı maddelerde ki kimyasal bağ enerjisidir.

-Bu fosforilasyonda tepkime, substrat ile enzim arasında geçtiği için bu tepkimeye substrat düzeyinde fosforilasyon denilmiştir.

-Substrat düzeyinde fosforilasyon, tüm canlı hücrelerde görülür. Farmantasyon yapan basit maya bakterileri ise sadece bu yolla enerji sağlar.

-Substrat düzeyinde fosforilasyonda oksijen ve elektron taşıma sistemi kullanılmaz.

-Substrat düzeyinde fosforilasyonda organik madde tamamen parçalanmadığı için ATP kazancı azdır.

-Substrat düzeyinde fosforilasyon evrimde ilk olarak ortaya çıkmıştır.

Hipotezler :

İlk canlının dünyada nasıl ortaya çıktığı ile ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bunlardan en dikkati çekeni ototrof ve heterotrof hipotezlerdir.

-Ototrof hipotezi

-heterotrof hipotezi

Ototrof Hipotezi: Bu hipoteze göre ilk oluşan canlı ototroftur. Çünkü, bugün yaşayan tüm

heterotrof canlıların besin kaynağı ototroflardır.

heterotrof Hipotezi:

Bu hipotezin temel var sayımı, ilk canlı ilkel yer küre şartlarında basit olarak ortaya çıkmıştır. heterotrof canlı ortaya çıkmadan önce kimyasal evrimine organik maddeler oluşmuştur. Kimyasal evrimden sonra biyolojik evrim başlamıştır. İlkel atmosferde eğer oksijen gazi bulunsaydı, bugünkü canlılar oluşamazdı. Çünkü oksijen, oluşan moleküllerin yanmasına neden olacağı için canlılığın oluşmasına engel olacaktı.

HÜCREDE SOLUNUM

Organik maddelerdeki kimyasal bağ enerjisinin ATP ye dönüşmesine solunum denir.

Tüm hücreler metabolizmaları için gerekli enerjiyi solunumla sağlar. Bazı canlılar solunumları sırasında oksijen kullanır.

Bunlara oksijenli (Aerobik) solunum yapan canlılar demir. Bunlar bitkiler ve hayvanlardır. Bazı canlılar ise solunum sırasında oksijen kullanmaz. Bunlara da oksijensiz (anaerobik solunum yapan canlılar denir. Örneğin ; maya bakterileri ve maya mantarları gibi.

Solunuma girmeden önce karbonhidratlar monosakkaritlerle yağlar yağ asidi ve gliserola, proteinlerde amino asitlere dönüşür. Kısaca makro moleküller alt birimlerine dönüşür.

GLİKOLİZ : Solunumda kullanılan organik madde glikoz ise oksijen kullanılsa da kullanılmasa da glikoliz denilen bir evre görülür. Denklemi aşağıdaki gibidir.

Glikoz + 2 ATP Glikolizle ilgili enzimler 4 ATP + 2 Pirüvat + 2 NADH₂

Bir glikoz molekülünün yıkımı sırasında 2 ATP kullanılır. Glikoliz sonucunda 4 ATP üretildiği için net 2 ATP kazanç olur. Glikoliz ürünü olarak 4 ATP ye ilaveten 2 Pirüvat ve 2 NAD H₂ oluşur.

Glikoliz tüm canlıların hücre sitoplazmasında oksijen olsada olmasa da gerçekleşir. Glikolizde iş gören enzimler vardır.

FERMENTASYON

Oksijensiz şartlarda organik besinlerdeki kimyasal bağ enerjisinin ATP ye çevrilmesi demektir. Genellikle enerji ihtiyacı az olan (maya bakterileri) basit canlılarda görülür. Canlılarda bulunan enzim farklılıklarına göre glikolizden sonra farklı alkol veya asit çeşitlerdi oluşabilir. Canlının fermantasyon yapmaktaki amacı ATP sentez etmektir.

ATP SENTEZİ

Fermantasyonun asıl enerji kazancı glikoliz evresinde sağlanan net 2 ATP dir.

Pirüvattan sonraki evrede ATP kazancı olmamasına rağmen tepkime devam eder. Çünkü ortamda pirüvatan birikmesi (NAD’nin) serbest kalmasını engellediği için canlıya zarar verir.

Glikoz + 2 ATP 4 ATP + 2 Pirüvat + 2 NADH₂

FERMANTASYON OLAYI

Metin Kutusu: H2 Metin Kutusu: Fermentasyon ürünleri

Fermantasyon enerji kazancı azdır. Çünkü glikozun yıkımı tam olmamıştır. Ve oluşan ürünler de alkol asit hala bol miktarda kimyasal bağ enerjisi mevcuttur. Oluşan son ürünlere göre fermantasyon 2 çeşittir.

A-) Asit fermantasyon B-) Alkol Fermantasyonu

A-) Asit Fermantasyonu : Glikozsun yıkımı sonucu oluşan ürünleri asetik asit laktik asit, sitrik asit gibi maddelerdir. Örneğin laktik asidin CO₂ ve H₂O ya parçalanmasıyla ATP kazancı olur.

B-) Alkol fermantasyonu : Glikozun yıkımı sonucu etil alkol metin alkol, butil alkol gibi yan ürünler oluşur. Bu olaya alkol fermantasyonu denir.

Alkol fermantasyonuna aşağıdaki örnekler verilir.

1-) Üzüm suyundan şarap yapımı

2-) Elma, muz ve vişneden likör yapımı

3-) Sütten Peynir ve yoğurt yapımı

4-) Hamurun mayalanması

ÖZEL NOT : Reçel, Pekmez, Salça, pestil, yapımı fermantasyon olayı değildir. Kaynatma sonucunda olur.

Fermantasyon hızını etkileyen Faktörler

Bunlardan sıcaklık enzimlerle, canlı hücre sayısı ve oluşan yan ürün miktarı fermantasyonu yapan hücrelerle ilgilidir. Kısaca

a) Sıcaklık b) Canlı Hücre sayısı c) Oluşan Yan ürün

A) SICAKLIK : Fermantasyon yapan maya hücrelerindeki enzimler ortam sıcaklığından etkilendiği için sıcaklığın enzimlere etkisiyle fermantasyon etkisinin grafikleri aynıdır. Fermantasyon Hızı

Sıcaklık

B) CANLI HÜCRE SAYISI;hücre sayısı artıkça buna paralel olarak enzim oranı artacağı için fermantasyon hızı hücre sayısı ile doğru orantılı artar

Fermantasyon Hızı

Canlı hücre sayısı

D) OLUŞAN YAN ÜRÜN: ortamdan oluşan CO₂ ortam basıncını artırdığı için, yan ürünlerden alkol ve asitlerin artışı ise hücreleri öldürdüğü için hızı azaltır

Fermantasyon Hızı

Zaman (oluşan yan ürünler)

OKSİJENLİ SOLUNUM

Kimyasal bağ enerjisine sahip organik moleküllerin O₂ varlığından parçalanarak ATP’ye dönüşmesidir. Oksijenli solunumda besinler, CO₂ ve H₂O ya kadar parçalanırlar.

Oksijenli solunuma giren molekül glikozda ise olayı aşağıdaki gibi özetleyebiliriz.

O₂’li Solunum Tepkimeleri

1) –Glikoz (Glikoz Yıkımı)

2) Krebs çemberi (Karbon yolu)

3) E.T.S. Elektron Taşıma sistemi (Hidrojen Yolu)

Glikoz + 2 ATP ® 4 ATP + 2 Pirüvat + 2 NAD H₂

Glikoliz : Bu evre hücre sitoplazmasında geçer subsrat yüzeyinde fosforilasyon 4 ATP (net 2 ATP) elde edilir.

Glikoz + 2 ATP 4 ATP + 2 Pirüvat + 2 NAD H₂

Krebs Çemberi : Bu olay prokaryot hücrelerde sitoplazmada ökaryot hücrelerde ise mitokondri sıvısında (matriks) geçer krebs çemberlerinin asıl amacı glikozdaki karbon ve O₂ leri CO₂ şeklinde atarak hidrojenleri seçmektir.

Elektron Taşıma Sistemi (ETS)

Krebs :

SONUÇ :

FERMANTASYON VE O₂ Lİ SOLUNUMUN KARŞILAŞTIRILMASI

Fermentasyon Oksijenli Solunum

- Oksijen Kullanılmaz	- Oksijen kullanılır.
- sitoplazmada geçer	- Stoplazma ve mitokondride gelir.
- Yıkım Tam değildir oluşan	- Yıkım tamdır Oluşan Ürünlerde enerji yoktur
Ürünlerde enerji boldur	- H₂O ve CO 2 oluşur.
- Alkol, Asit, CO₂oluşur	- Substrat yüzeyinde fosforilasyon + oksidatif fosforilasyonla ATP üretilir.
- Substrat yüzeyinde fosforilasyonla ATP Üretilir.	- Enerji İhtiyacı çok olan canlılarda görülür.
- Enerji İhtiyacı az, basit canlılarda görülür. - E.T.S kullanılmaz	- E.T.S. Kullanılır.

FERMANTASYON İLE SOLUNUMUN ORTAK YÖNLERİ

-
Yıkım olayıdır.

- Enzimler eşliğinde olur.

- Sıcaklıktan etkilenirler.

-
Sıcaklık ve CO₂ oluştururlar

- Glikoliz tepkimeleri her ikisinde de vardır.

- Enerji dönüşümü (Kimyasal bağ enerjisini ATP ye çevirirler)

- FOTOSENTEZ VE SOLUNUM KARŞILAŞTIRILMASI

Fotosentez Solunum

Ökaryotlarda kloroplast, prokaryotlarda sitoplazma içinde geçer	- Ökaryotlarda mitokondri, Prokaryotlarda sitoplazma içinde geçer
- Klorofilli canlılarda görülür, klorofil kullanılır.	- Tüm canlılarda görülür. Klorofil kullanılmaz
- Sadece ışıklı ortamlarda gerçekleşir.	- Gece ve gündüz devamlı gerçekleşir.
- CO₂ ve H₂O kullanılarak organik moleküller yapılır.	- Organik moleküller CO₂ve H₂O ya kadar yıkılır.
-Anabolizma olayıdır.	- Katabolizma olayıdır.
-Fotofosforilasyonla ATP elde edilir.	- Oksidadif fosforilasyonla ATP Elde edilir.
-Işık Enerjisi → ATP → Kimyasal Bağ Enerjisi şeklinde dönüşümü yapılır -Ferrodoksin,plastokinon,stokromlar kullanılır -ETS’dengeçen,elektron,klorofilin elektronudur.	- Kimyasal Bağ Enerjisi ATP şeklinde ATP ye dönüşür -NAD, FAD, Sitokromlar kullanılır. ETS’den geçen,elektron glikozun yapısından kademe kademe ayrılan hidrojenin elektronudur.

FOTOSENTEZ VE SOLUNUMUN ORTAK ÖZELLİKLERİ

--Enerji dönüşümü olaylarıdır

-ATP sentezi yapılır

-Enzimler kullanılır

-Isıdan etkilenirler

-Isı açığa çıkar

FOTOSENTEZ – SOLUNUM İLİŞKİSİ

Fotofosforilasyon sadece ışık varlığında gerçekleşir. Dünya döndüğünden, klorofilli canlılar gündüz elde ettikleri ATP’yi gece kullanmak üzere organik besinlerde kimyasal bağ enerjisi hayvanların solunumunda da kullanılır. Kısaca bitki ve hayvanların tümü enerji gereksinimlerinin asıl kaynağı güneştir. Güneş olmazsa bitki ve hayvanlarda olmaz.

IŞIK Þ Þ ~ ~ ® ® BİYOLOJİK

ENERJİ ATP KİMYASAL BAĞ ATP SERBEST ENERJİ

Fotosentez ve solunum arasındaki ilişki de özellikle ototrof canlılar ışık enerjisini kimyasal bağ enerjisine çevirirler. Yani CO₂ alır, O₂verirerler. Solunum esnasında ise O₂ ve H₂O fotosentez ve solunum olayları arasında katalizör (Aktivasyon enerjisini en düşük seviye tutan) görevi görür.

HÜCRE ZARI

Bitki ve hayvan hücrelerinin her ikisinde de bulunur. Hücre zarının görevi hücrenin madde alış – verişini sağlayan yarı geçirgen semipermiabl bir zardır. Bu zarın kalınlığı yaklaşık 75 – 120 A° arasındadır.

1-) Hücre zarının yapısı

2-) Hücre zarının görevi

3-) Hücre zarından madde geçişi

1-) Hücre zarının yapısı : Hücre zarının yapısı akıcı mozaik birim zar modeli ile açıklanmıştır. Hücre zarının önemli bazı görevleri vardır.

2-) Hücre zarının Görevi : Glikoproteinlerin iki görevi vardır.

* Hücreye alınacak maddenin seçilmesini, yani seçici geçirgenliği sağlar.

* Hücrelerin birbirlerini tanımasını, örneğin doku reddini veya doku kabulünü sağlar Her canlının hücre zarının kimyasal özelliği farklıdır. Bu fark, farklı canlılarda zordaki proteinlerin farklı olmasındandır.

Her hücrenin zarı, protein, fosfolipid ve glikoproteinlerin dağılımına ve sayısına göre farklılık gösterir.

1-) Hücreye alınacak maddeyi belirler (Seçici geçirgenlik).

2-) Komşu ve yabancı hücreleri tanır (immunobiyoloji)

3-) Hormonları düzenleyici görevi vadır.

4-) Ozmotik düzenleyici görevi vardır.

5-) Uyarı iletimi yapar (sinir aksonlarında olduğu gibi)

6-) ATP az enzimini taşır.

7-) Ekzositozla hücreden salgı çıkışını sağlar.

8-) Pinositoz veya fogositoz yaparak büyük moleküllerin hücre içine alınmasını sağlar.

3-) Hücre Zarından Madde Geçişi

1-) Pasif geçiş 3-) Pinositoz - fogositoz

2- Aktif taşıma 4-) Ozmotik değer ve Emme Kuvveti

5-) İzotonik, Hipertonik ve Hipotonik Ortamlar

6-) Ozmotik basıncın etkili olduğu alanlar.

1-) Pasif Taşama : Moleküllerin çok yoğun bulundukları ortam dan az yoğun bulundukları ortama veya hiç bulunmadıkları ortama (eşitlik sağlanıncaya kadar) geçişidir.

Hücreden pasif taşıma ile madde geçişi 3 çeşittir.

a) Diyaliz b) Ozmoz c) Kolaylaştırılmış Difüzyon

a) Diyaliz : Bir süzme, süzülme olayıdır. Ortamın sıvı olması gerekir. Düfizyonda süzme olayı yoktur.

Eğer hücre zarında geçen çözünmüş madde ise buna diyaliz denir. Kısaca diyaliz eriyenin (çözünenin) diffüzyonudur.

b) Ozmoz : Canlılarda maddelerin hücrelere giriş – çıkışı, su ile birlikte olduğundan suyun geçişini belirlemek amacıyla bu olaya ozmoz denir. Şekilde görüldüğü gibi, suyun yoğunluğunu azaltan içinde eriyen madde miktarıdır. Nitekim şeker, tuz ve protein suda çözündüğü için suyun derişimini azaltır.

Halbuki IV,V,VI, numaralı tüplerde suların yoğunlukları aynıdır. Çünkü kum ve nişasta suda erimediği için suyun yoğunluğunu etkilemez. Bu yüzden bu üç tüpteki su yoğunluğu %100’dür.

C-) Kolaylaştırılmış Difüzyon: Bazı moleküllerin difüzyonu sırasında taşıyıcı moleküller ve enzimler görev alır.

Taşıyıcı moleküller difüzyonu kolaylaştırdığı için bu isim verilmiştir. Kolaylaştırılmış difüzyonda enerji harcanmaz. Moleküllerin geçişi çok yoğundan az yoğuna doğrudur.

Zardan Madde Geçişi

- Küçük moleküller büyük moleküllerden kolay geçer. Örneğin: dipeptitler, disakkoritler ve daha büyük moleküller zardan geçemez metil alkol etil alkolden daha kolay geçerken, su bu iki molekülden daha hızlı geçer.

Tüm hücre zarları su için tam geçirgendir.

- Nötr atomlar, yüklü olanlardan kolay geçer.

- Yağda eriyen vitaminler, örneğin A,D,E,K vitaminleri yağda erimeyenlerden daha kolay geçer.

- Difüzyon yapan yüzeyin genişliği ne kadar fazla ise Difüzyon o derece kolay ve çabuk olur. Bu yüzden canlılarda hücreye girişi kolaylaştıran çeşitli Difüzyon yüzeyleri evrimleşmiştir.

Örneğin balıklardaki solungaç iplikleri akciğerlerdeki alveol kesecikleri 20 – 100m² parmak şeklinde olan tümürler 30 – 40 m²lik emme yüzeyi oluştururlar.

Bir cam şişenin içerisinde katı boyanın erimesi yada odada parfümün yayılması tipik bir difüzyonu temsil eder.

2) AKTİF TAŞIMA –

Zardan geçebilecek büyüklükteki moleküllerin difüzyonun tersi bir olayla bulunduğu ortamdan başka bir ortama taşınması olayında enerji (ATP) kullanılır. Bu olaya aktif taşıma denir.

Aktif taşımanın özellikleri şunlardır.

1-) Sadece canlı hücrelerde görülür.

2-) Moleküller az yoğundan çok yoğuna doğru geçer.

3-) ATP kullanılır.

4-) Taşıyıcı moleküller görev alır.

5-) Enzimler görev alır.

6-) Sadece küçük moleküller ve monomerler için geçerlidir.

Aktif Taşımaya Örnek;

Sinir hücrelerindeki Na+ ve K+ pompası

Bir hücre canlıysa aktif taşıma yapabilir. Ör; sinir hücrelerindeki Na+ ve K+ dengesi aktif taşıma ile enerji (ATP) harcanarak Na+ ve K+ pompası denilen sistemle normalde Na+ iyonları hücre içinde K+ iyonları ise hücre dışında yoğun olduğu halde taşıyıcı moleküller tarafından Na+ iyonları hücre dışına çıkarılırken aynı taşıyıcı molekül hücre dışındaki konsantrasyonu daha çok olan K+ iyonlarını da hücre içine sürekli taşıyarak normal bir sinir hücresinde Na+ iyonları hücre içinde daha yoğun olduğu halde dışarıda K+ iyonları çok yoğundur. Aktif taşıma ile dışarıdaki K+ iyonları hücre içine alınır. Bu dinamik ve aktif taşıma ve taşıyıcı molekülleri ile hücre içindeki K+ iyonları yoğunluğu çok yüksek hücre dışındaki Na+ iyonları daha yoğun hale gelir. Böylece normal bir sinir hücresinin sitoplazmasında Na+ ve dışında k+ iyonları daha yoğundur. Aktif taşıma vasıtasıyla bu yoğunluk tam tersine döner.

ADP + Pi Na⁺ Na⁺+ Tn ® No⁺+ TM ® Na⁺

3-) Pinositoz ve Fagositoz

1-) Büyük moleküllerin zardan difüzyonla geçebilmeleri için sindrimle monomerlerine kadar parçalanırlar

2-) Sindirimle parçalandıkları zaman yapısının bozulmasıyla özelliğini yitirecek olan enzim hormon gibi maddeler, oldukları gibi hücre içine alınırlar (Endositoz)

Veya hücre dışına atılırlar (Ekzositoz), Hücre içine alınan maddenin sıvı veya katı oluşuna göre 2’ çeşit endositoz olayı vardır.

A) Pinositoz

B) Fagositoz

A) Pinositoz: Suda çözünmüş olan büyük moleküllerin hücre içine alınması olayına denir. Bitki hücreleri pinositoz yapmaz. Protein, enzim ve hormon gibi büyük moleküller suda çözünmüş halde bulunabilirler. Bunların hücre içine alınmaları sırasında zar içeriye doğru çöker. Böylece büyük moleküller hücre zarından geçiş yaparlar.

3-) Fagositoz : Hücre zarından geçemeyecek, büyüklükteki kat moleküllerin hücre içine alınması olayına fagositoz denir. Bitki hücreleri fagositoz yapmaz. Fagositoz denir. Bitki hücreleri fagositoz yapmak. Fagositoz özellikle sıvı ortamlarda yaşayan tek hücreli canlılarda, kandaki akyuvar hücrelerinde görülür. Hücre içine alınan katı madde fagositoz cep oluşturur. Bu cep hücre içinde besin kofulu halini alır. Hücre içi sindirimi sağlayan organellerden lizozomlar bezin kofulu ile birleşir.

4-) Osmotik Değer ve Emme Kuvveti

Hücre içinde çözünmüş halde bulunan inorganik maddelerle organik maddeler hücre sitoplazmasının su yüzdesini azaltarak organik maddeler hücre sitoplazmasının su yüzdesini azaltarak hücreye emme kuvveti kazandırır. Buna hücrenin Ozmotik değeri denir.

Aktif Taşımanın sinir hücresindeki Na+ ve k+ pompası

5-) İzonotik Hipotonik Hipertonik Ortamlar

bir hücreyi kendi ozmolar değerine eşit bir sıvı içine koyarsak hücre hacminde bir değişiklik olmaz. Eğer hücre ozmolaritesi kendisinden daha düşük bir sıvı içine konursa su hücre içine su girer ve hücre şişer. Eğer hücre ozmolaritesi yüksek sıvı içine konursa (daha yoğun hücreden dışarı su çıkar ve hücre büzülür.

a) İzotonik Ortam

b) Hipertonik Ortam

c) Hipotonik Ortam

a) İzotonik Ortam : Hücrenin osmotik değerine eşit Ozmotik değere sahip ortama izotonik ortam denir. Hücrenin içinde bulunduğu çözelti ve hücrenin kendi sitoplazma çözeltisinin yoğunlukları denk olduğu için pasif taşıma ile bile hücre içine giren ve çıkan molekül sayısı dengededir.

Örneğin insan kan hücresinin içindeki yoğunluk, ile kan plazması yoğunluğu ve doku sıvılarının yoğunlukları, izotoniktir.

b) Hipertonik Ortam : Ozmotik değeri fazla ve doku hücrelerinin sitoplazma yoğunlukları denir. Suda çözünmüş maddesi fazla olan ortamlara denir. İçinde çözünmüş halde bol miktarda protein glikojen, şeker tuz bulunan çözeltilere hipertonik ortam denir.

I-) Plazmoliz : Hipertonik çözeltiler yüksek Ozmotik değerlerinden dolayı içine konan hücreler suyunu kaybederek büzüşürler. Hücrenin bu büzüşmesi olayına plazma bozulması anlamında plazmolizdir.

II-) Deplazmoliz: Hipertonik ortamda plazmoliz olmuş hücrenin izotonik ortama konduğunda su olarak homeostatik dengeye gelmesidir. Her canlı ve hücrenin karalı, değişmez bir iç dengesi vardır. Bu değişmez iç dengeye homeostos denir.

Hücre metabolizması olayı sonucu oluşan artıkları atarak (özellikle böbreklerde gerçekleşir.) veya gerekli maddeleri bularak kararlı iç çevresini korur.

c-) Hipotonik Ortam : Bazı sulu sistemlerin Ozmotik değerleri ya çok azdır. Veya hiç yoktur. Böyle ortamlara hipotonik ortam denir.

1-) Turgor : hipotonik ortama konulan bitki hücresinde hücre su olarak şişer ve turgor duruma gelir.

2-) Hemoliz : Hipotonik ortamda bulunan hücre eğer kan hücresi gibi hayvansal bir hücreye hücre içine giren su hücre içinde iç basınç oluşturur. Hücre zarı bu iç basınca karşı koyamayarak yırtılır. Kan hücrelerinin bu durumuna hemoliz denir.

Stoplazmadaki Organeller: Stoplazma iki kısımda incelenebilir. Bunlar sıvı kısım ve sitoplazmada ki organellerdir. Stoplazmanın sıvı kısmının %70’i sudur. (Yaşlanma ile birlikte su oranı azalır.) Sıvı kısmın %30 ‘u ise organik ve inorganik maddelerden oluşur. sitoplazmada bulunan organeller,

Endoplazmik retikulum, ribozom, golgi, lizozom, koful, sentrozom, mitokondri, plastitlerdir.

Bu organelin görevleri.

1-) Hücre içine taşıma işlemi yapar. Bu görevlerinden dolayı vücudumuzun damarlarına benzetebiliriz.

2-) Granüllü Er üzerindeki ribozomlar sayesinde protein ve enzim sentezine yardım eder.

3-) Sentezlenen veya sentezlenecek bazı maddelerin depo yeridir.

4-) Çekirdek zarını oluşturur. Memeli alyuvarlarında E. R. Yoktur.

Ribozom :

Tüm hücrelerde protein ve enzim bulunduğu için tüm hücrelerde bulunan sentezleyen ribozomlar bulunur.

PLASTİDLER ( BİTKİSEL RENK ORGANELLERİ )

Bu organeller bitki hücrelerine renk veren organellerdir. Plastidler, ışık mikroskobu ile görülebilen organellerdir. Ancak iç yapıları, sadece elektron mikroskobu ile görülebilir. Bitki hücrelerinde görev ve renklerine göre üç çeşit plastid bulunur. Bunlar kloroplast, kromoplast ve lökoplasttır.

LÖKOPLASTIN YAPISI VE GÖREVLERİ

Renksiz plastidlerdir. Bitkinin kök, gövde içi bazı tohumlar ve stoma hücrelerinde bulunurlar.

Fotosentezle üretilen organik besinler, depolama görevleri vardır. Protein depolayan kloroplastlara “ proteoplast” Yağ depolayanlara “Lipoplast” ve nişasta depolayanlara “amiloplast” denir.

KROMOPLASTIN YAPISI VE GÖREVLERİ

Limanda olduğu gibi sarı (ksantofil) portakal ve havuçtaki gibi turuncu (karoten) ve domates deki gibi kırmızı (Likopin) renkte olanları vardır. Karoten Pro – A vitaminidir. Fotosentez yapmazlar. Kendilerine gelen ışığı kloroplastlara yansıtırlar. Uzun süre ışık altında kalan plastitler birbirine dönüşürler.

Bitkilerde yeşil, sarı, turuncu ve kırımızı renkleri plastid denilen organeller verir. Bu renklerin haricindeki renkler koful öz suyunun PH’ına göre değişik renkler alabilen ve “antokyan” denilen boya maddesi tarafından oluşturulur.

KLOROPLAST : Kloroplast bitkinin yeşil olan tüm kısımlarında bulunur. Çift zarlıdır. Dış zar düz iç zar ise tilakoid denilen uzantılara sahiptir. Tilakoidler üzerinde granumlar bulunur. Granumların arasına stoma denilen sıvı doludur. Granum içinde Klorofil ve E.T.S. elemanları bulunur. Stoma içinde vitaminler bulunur. Kloroplastın görevi ışık enerjisi ile inorganik moleküllerden organik moleküller yapmaktır. Kloroplast görevi sırasında karbon dioksit ‘CO₂) ve Su (H₂O) olarak oksijen ve glikoz gibi organik maddeler üretir.

MİTOKONDRİ – KLOROPLAST KARŞILAŞTIRILMASI

MİTOKONDRİ	KLOROPLAST
1/) Solunum enzimleri yapar ve O₂’li solunum yapar.	1-) Fotosentez enzimi kapsar ve fotosentez yapar.
2-) Kimyasal enerjiyi ATP’ye çevirir.	2-) Işık enerjisini ATP ye, ATP’yi kimyasal bağ enerjisine çevirir.
3-) Oksidadif fosforilasyon gerçekleşir.	3-) Fotofosforilasyon gerçekleşir.
4-) ortamdaki oksijeni azaltır ve organik besini tüketir.	4-) Ortalama oksijen verir ve organik besin üretip depolar.
5-) İçinde matriks bulunur ve iç zarı kristayı yapar.	5-) İçinde stroma bulunur. Ve iç zarı tilakoidi yapar.
6-) Klorofil yoktur.	6-) Klorofil vardır.
7-) Hem bitki hem hayvan hücresinde bulunur.	7-) Sadece bitki hücrelerinde bulunur.
8-) Hem gece hem gündüz iş görür.	8-) Sadece ışığın bulunduğu zamanlarda iş görür iç zarı düzdür.
9-) Renkli değildir.	9-) Renklidir. (Yeşil Renkli)

- ORTAK ÖZELLİKLERİ -

1-) Kloroplast ve mitokondri prokaryotlarında bulunmaz.

2-) Hem kloroplast hem de mitokondri çift zarlıdır.

3-) Her iki organelinde DNA, RNA ribozomları ve E.T.S.’leri vardır.

4-) Her iki organelde ATP üretir.

5-) Hem kloroplast hem de mitokondri enerji dönüşümü yapar.

6-) Her iki organelde sıcaklık değişiminden etkilenirler.

7-) Her ikisi de tomurcuklanma şeklinde yenilenebilirler.

8-) Her ikisi de sitoplazmada bulunur.

Kloroplastlar genellikle fotosentezin yapıldığı organellerde fazla bulunurken mitokondri ise solunum yapan organellerde bulunur.

GOLGİ :

Golgi granülsüz endoplazmik retikuluma benzeyen üst üste konmuş keseciklerden oluşmuştur. Bu keseciklerin yanında lizozom, koful ve hormon kesecikleri bulunur.

Sperm ve memeli alyuvarlarında golgi bulunmaz.

Görevleri ;

1-) Koful üretmek

2-) Hayvansal hücrelerde glikojen sentezlemek

3-) Diğer organellerde sentezlenen hormon gibi salgıların etrafına zar çevirerek bir çeşit paketleme yapmak .

4-) Lizozom üretmektir.

LİZOZOM ;

Lizozomlar, golgi veya endoplazmik retikulum’dan oluşur. İçlerinde polimerleri parçalayan enzimler bulunur. Lizozomlar görev yönünden vücudumuzun midesine benzetmektedirler. Hücre içindeki büyük molekülleri parçaladığı gibi fotosentez veya pinositoz ile hücreye alınan maddeleri de parçalar.

Koful (Vokuol) :

Hücre zarından endoplazmik retikulum, golgi veya çekirdek zarından oluşabilir. Daha çok bitkisel hücrelerde, tek hücreli canlılarda görülebilir. Genç hayvan hücresinde bulunmayan veya çok küçük olan kofullar yaşlanma ile birlikte büyürler. Bitkilerde yaşlanma ile büyüyen kofullar zamanla hücre içini doldururlar. Hücre ölür ve odunlaşırlar. Görevlerine göre 4 farklı koful çeşidi vardır. Bunlar ; a) kontraktil koful, b) Bitkilerde besin depo etmeye yarayan koful, c) besin kofulu ve lizozomun birleşmesiyle oluşmuş sindirimi kofulu, d) sindirim artıkları bulunduran boşaltım kofuludur.

SENTROZOM :

Sentrozom, çekirdeğin üzerinde hücrenin ortasına yakın olduğu için bu isim verilmiştir. Bir sentrozom da iki sentriol bulunur. Her bir sentriol ise üçer mikrotüpçüklü 9 iplikten oluşur. Yüksek organizasyonlu bitki hücrelerinde sentrioller bulunmaz.

GÖREVİ:

1-) Hücre bölünmesi sırasında kendini eşleyerek hücrenin iki kutbuna giderler. Aralarında iğ iplikçikleri oluşur. Bu iplikçikleri kromozomların sentromer bölgelerine bağlanarak onları kutuplarına çekerler.

Yani, hücre bölünmesinde iş görürler.

2-) Spermin kuyruğu gibi kamçı veya sil oluşumunu sağlar.

DNA :

DNA hücrenin yönetim merkezi ve beyni durumundadır. m RNA ve t RNA nın sentez kısmıdır. Hem canlının kalıtsal materyalini taşır hem de içinde bulunduğu hücrenin ihtiyaçlarını direkt ve indirekt yoldan emreder.

Hücre Duvarı : Hücre duvarının yapısında pektin denilen bir orta lamel ile bunun üzerini kaplamış selüloz iplikleri bulunur. Bitki türüne göre selüloz çeper içine aşağıdakiler görülebilir.

1-) Kütin

2-) Odun özü lignin ve mantar özü (süberin)

1-) Kütin : Epidemis hücreleri kütin maddesi salgılayarak kutikula tabakasını oluştururlar. Hücresel tabiatta değildir.

Asıl görevi bitkinin su kaybetmesini engellemektir. Bitkinin yaşadığı ortamın nemi azaldıkça kutikula tabakasının kalınlığı artar. Şeffaf naylon torba gibi, bitkinin yeşil ve genç olan kısımlarını örter. Kutikula ışığı geçirebildiği halde, O₂, CO₂ ve H₂O’nun hücreye giriş çıkışına izin vermez.

Bu yüzden kutikula üzerinde bu giriş çıkışı sağlayan çok küçük gözenekler (stoma) bulunur. Bu gözenekler, açılıp, kapanma yetenekleriyle bu maddelerin giriş çıkışını ayarlar.

Kutikula tabakası su içinde yaşayan yosunlarda çok incedir.

2-) Lignin ve Süberin : Lignin ve süberin yaşlanmış ölü hücrelerin selüloz çeperleri üzerinde birikerek bitkiyi uygun olmayan çevre şartlarından korurlar. Tek yıllık otsu bitkilerde genç bitki dallarında ve yapraklarında odunlaşma ve mantarlaşma olmaz.

Mitokondri :

Mitokondri çift birim zarla çevrilidir. İç zar üzerinde, solunumda iş gören E.T.S. sistem elemanları yerleşmiştir. Daha fazla E.T.S. yerleşmesi için, iç zarın yüzeyi krista adı verilen çıkıntılarla genişlemiştir.

Mitokondrinin içini dolduran matriks sıvısının içinde krebs enzimleri, DNA, RNA ve ribozomlar bulunur. Prokaryot hücrelilerde mitokondri yoktur. Gerektiğinde mitokondri, DNA, RNA ve ribozomları sayesinde, bölünerek çoğalabilir. Mitokondri, aldığı oksijenle organik besinleri parçalar. Enerji üretir. Organik maddedeki karbon ve oksijen karbondioksit şeklinde çıkar.

Çekirdek :Bir çekirdek 4 kısma ayrılabilir.

a) Çekirdek Zarı

b) Çekirdek Sıvısı

c) Kromatin İplikleri

Çekirdekçik (Nukleolus)Gere

a) Çekirdek Zarı : Çekirdek zarı, endoplazmikretukulumdan yapılmıştır. Çift zarlıdır. Dış zar üzerinde ribozomlar bulunabilir. İç zar düzdür. Çekirdek zarı RNA gibi büyük moleküllerin (makro molekül) çıkışı için Poelu (delikli) bir yapı gösterir.

b) Çekirdek Sıvısı : Çekirdeğin için doldurur. Hücre sitoplazmasında benzer fakat nükleik asitler bakımından daha zengindir. Çekirdek sıvısında organeller yoktur.

FOTOSENTEZ

Fotosentez ışık enerjisi ile inorganik maddelerden organik maddelerin yapımı demektir. Fotosentezde her türlü görünen ışık kullanılır. Prokaryat hücreli canlılarda hücre stoplazmasında gerçekleşen fotosentez olayı, akaryot hücre canlılarda kloroplastla gerçekleşir.

Fotosentez olayı bitki hücresinde bulunan kloroplasta gerçekleşir. Kloroplastta bulunan klorofil pigmentinin yapısında C,H,O,N ve Mg bulunur. Bir bitkinin klorofil sentezleyebilmesi için ışık CO₂ H₂O NO₃ ve FE minarelleri gereklidir. Fe klorofilin yapısında yer almadığı halde sentezi için şarttır.

Yaprağın Yapısı: Normal bir yaprağın en dış yüzeyinde kutikula tabakası bulunur. Kutikula tabakası yer yer açılıp kapanma özelliği olan gözenek yani stoma hücreleri bulunur. Stoma hücreleri açılıp kapanma özellikleri bitkinin terleme hızını kontrol ederler. Stoma su yosunları gibi su içi bitkilerinden hiç bulunmaz. Stomalar nilüfer gibi yaprağının alt yüzeyi suya değen bitkilerde yaprak yüzeyinde bulunurken diğer bitkilerde yaprağın hem üst hem de alt yüzeyinde bulunabilir.

Kurak bölge adaptasyonları :

Bu adaptasyonların amacı topraktan daha fazla su almak ve su kaybını azaltmaktır. Bu tür bitkilerin özellikleri şunlardır.

1. Yapraklarında kutikula tabakası kalın, yüzeyleri küçük ve bol tülüdür.

2. Yaprak ve kök Ozmotik basıncı yüksektir.

3. Gözenekler yaprağın alt yüzeyinde, az sayıda ve derindedir.

4. Gözenekler bir günün çoğu saatlerinde kapalı durumdadır.

5. Gövdeleri kısa ve bodurdur.

6. Kökler derinlerinde ve bol tüylüdür.

Fotosentezin Kimyasal Tepkimeleri :

Fotosentez olayı Ökaryot hücreli canlılarda (bitkilerde) kloroplastlar içinde gerçekleşir. Prokaryot hücreli canlılar da (bakteriler mavi – yeşil algler gibi) çekirdek ve zarlı organelleri olmayan hücrelerdir. fotosentez olayı hücre sitoplazmasında klorofil moleküllerinin bol bulunduğu bölgede cereyan eder.

2 aşamada gerçekleşir.

1-) Işıklı (aydınlık) Evre : Kloroplastların granum bölgesinde cereyan eder. Işık enerjisinin bağ enerjisine dönüştüğü yerdir.

2-) Işıksız (Karanlık) Evre : Kloroplastların stromalarında ara madde bölgesinde) oluşur. Karbonhidratlar ve diğer biyolojik moleküller bu evrede teşekkül eder.

Işıksız evre Stroma (Ara madde)

Tepkimeleri

1-) Işıklı Evre :

Fotosentezin ışıklı evre tepkimeleri kloroplastların granumları içinde geçer. Bu evre 2 aşamada gerçekleşir.

a) Devirli Fotofosforilasyon

b) Devirsiz Fotofosforilasyon

A) Devirli Fotofosforilasyon : Pigment sistemi 1 (Klorofil A) dan fırlatılan elektron sırasıyla Ferrodoksin plastokinon sitderomlar gibi E.T.S. (elektron transport sistemlerinden) geçerek tekrar pigment sistemi 1’e döner. Bu arada 2ATP
sentezlenir. İşte elektronun fırlatıldığı bu döngü sistemine döndüğü için bu olaya devirli fotoforilasyon denir.

2) Devirsiz Fotofosforilasyon : Bu olayda 1 pigment sisteminin uyarıldığında fırlatılan elektron ikinci pigment sistemini uyarır. 2. Pigment sisteminde uyarılan yüksek enerjili elektron 1 pigment sisteminin E.T.S. plastokinon ve sitokromlar aracılığıyla 1. Pigment sisteminin elektron açığını kapatır. 2. Pigment sistemi ise parçalanan sudaki açığa çıkan elektronu kaparak kendi elektron açığını kapatır.Parçalanan suyun hidrojenleri 2NADPH₂ ye transfer olur. Oksijeni gaz olarak havaya verilir. (Bu dört molekül suyun parçalanmasına FOTOLİZ denir). İşte bu olaya devirsiz fotofosforilasyon denir.

Fotosentezin Hızını Etkileyen Etmenler

Fotosentezin hızını etkileyen faktörler ışık şiddeti, CO₂ konsantrasyonu, sıcaklık, su miktarı ve klorofil konsantrasyonunda fotosentezin hızını minimuma veya maksimuma en yakın değere sahip olan faktör belirler. Buna minimum kuralı denir. Bir bitkinin büyüme hızı ile fotosentez hızı doğru orantılıdır.

H₂O+CO₂ ENZİM+KLOROFİL +E.T.S+ IŞIK C₆H₁₂(GLİKOZ) +O₂

FOTOSENTEZİN HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLERİ 2’YE AYRILIR.

A-) Genetik (İç) Faktörler

B-) Çevresel (Dış) Faktörler

A-) Genetik (iç) Faktörler : Bitkinin kalıtımında bulunan genetik faktörlerdir.

1-) Klorofil miktarı

2-) Yaprağın büyük palizat parankimasının kalınlığı

3-) Kutikula kalınlığı

4-) Gözenek sayısı, büyüklüğü ve sıklığı

5-) Hücre sitoplazmasındaki su ve enzim miktarı

B-)Çevresel (Dış) faktörler : Fotosentezi etkileyen dış faktörler a) CO₂ve H₂O yoğunluğu b) Işık şiddeti c) ortam sıcaklığı d) Ortamdaki ışığın dalga boyu.

EKOSİSTEM : İçinde canlı ve cansızları bulunduran, hudutları amaca göre belirlenen yaşam yerine Ekosistem denir.

Ekosistemi şu alt başlıklar altında toplamamız mümkündür.

1-) Ekosistemde beslenme ve beslenme çeşitleri

2-) Ekosistemde ortak yaşam

3-) Ekosistemde besin zinciri ve besin piramidi.

4-) Ekosistemde enerji dönüşümü

5-) Ekosistemde populasyonlar

6-) Ekosistemde yaşam birlikleri ve hayat toplulukları

1-) EKOSİSTEMDE BESLENME VE BESLENME ÇEŞİTLERİ : Canlıların yaşamlarını idame ettirmeleri ve nesillerini devam ettirmeleri için ihtiyaç duydukları organik ve inorganik besin maddelerini bünyelerine alıp enerji kazanmalarına denir.

OTOTROF BESLENME : Canlının inorganik maddelerden organik madde üreterek besinini sağlamasıdır.

Fotosentez ve kemosentez kavramları bu beslenme biçimiyle ilişkilidir.

FOTOSENTEZ : Klorofil içeren bitkilerin güneş Işığı (Belirli dalga boyundaki), CO₂, H₂O’dan karbonhidrat ve büyük biyolojik moleküllerin üretimi olayıdır.

KEMOSENTEZ : Özellikle bakterilerin NH3, NO₂, H₂S gibi bileşiklerin parçalanması sonucu açığa çıkan enerjiden yararlanarak kimyasal bağ enerjisi oluşturmasıdır.

HETEOTROF BESLENME : Canlıların hazır diğer canlıları veya (otorotroflar .. vb) organik artıkları kendi besini olarak kendi bünyelerine katmalarıdır.

2-) EKOSİSTEMDE ORTAK YAŞAM : (SİMBİYOZ)

Ekosistemde ortak yaşam 3 çeşittir.

a) Parazitlerde Yaşam: Bir canlının bütün besinlerini diğer bir canlıdan tam olarak alırsa tam parazittir. Örnek ; Barsak solucanı, tenya.

Eğer ökse otu gibi madensel tuzlarını üstünde bulunduğu bitkiden fotosentezi de kendisi yapıyorsa böyle canlılara da Yarı Parazit denir.

b)Kommensal Yaşam: Kommensal yaşamda birlikte olan türlerden biri yarar sağlar diğer tür ne fayda ne zarar görür. Ör. Echenes denen küçük balıklar köpek balığının parçaladığı besin artıklarını ve kırıntılarıyla beslenir.

c) Mutual Yaşam ; Örneğin bir mantar ve alg bir araya gelir likeni oluşturur. Mantar kök ile aldığı suyu, alg ise fotosentez yaparak birlikte mutual bir yaşam oluşturmuşlardır. Yani her iki canlıda ortak yaşamda birbirinden yararlanmaktadırlar.

3-

EKOSİSTEMDE BESİN ZİNCİRİ :

4-) EKOSİSTEMDE ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ

E N E R J İ D Ö N G Ü S Ü

EKOSİSTEMDE KARBON DÖNGÜSÜ

EKOSİSTEMED HİDROJEN VE OKSİJEN DÖNGÜSÜ

EKOSİSTEMDE AZOT DÖNGÜSÜ

Azot gerek ototrof gerek heterotrof canlıların gerekse de atmosferdeki N₂ baklagillerin köküne bağlayan azobakteriler faaliyetleriyle tüm bu canlıların ölümü sonucu toprağa katılan azot, saprofitler aracılığıyla ölü organizmalar parçalanır. Sırasıyla amonyak bakterileri daha sonra nitrit bakterileri NO₃ tuzlarını oluştururlar.

Bitkilerde bu madensel tuzları kökleriyle bünyelerine alırlar. Ve havadan aldığı CO₂ ile fotosentez olayı ile biyolojik moleküllere çevirirler.

5-) EKOSİSTEMDE POPULASYONLAR

POPULASYON : Belirli bir bölgede bulunan aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluktur.

Örnek : Karadeniz bölgesindeki Karaçam Populasyonu

Sazan Balığı Populasyonu

KOMMUNİTE : bir alandaki yaşayan aynı veya farklı türlerin populasyonlarının hepsine denir.

Kommunitede ki canlılar besin zinciri itibariyle av – avcı, besin elde etmeye karşı rekabettedirler.

BASKIN TÜR : Bir kommunitede göze en çok çarpan populasyon olur. Örneğin : Karaçam Populasyonu

SÜKSESYON : Bir kommunitede ki baskın türün yerini başka bir türün almasıdır. Örneğin : Orman yangınından sonra ağaçların yerini ot ve çalıların alması.

HABİTAT (Yaşam Yeri ) : Her türün ekosistemde yaşadığı ve beslendiği , büyüdüğü adrestir.

EKOLOJİK NİŞ : Bir canlının yaşadığı habitat ’ta benimsediği davranış veya gösterdiği özellikler topluluğudur. Örnek : Bir canlının düşmanlarından korunmak için yada avını yakalaması için benimsediği davranış biçimi...... yada çam ağacının diğer ağaç türlerine göre daha yüksekleri benimsemesi.

BİYOSFER : dünyada canlıların bulundurduğu kommunitelerin (hava, toprak, diğer canlılar) hepsine birden denir.

6-) EKOSİSTEMDE YAŞAM BİRLİKLERİ VE HAYAT TROPLULUK

HAYVANLARIN TOPLULUK OLUŞTURMA NEDENLERİ

a) Üreme Şansını kesinleştirmek

b) Sıcak ve Soğuktan Korunma

c) Besin bulmada Kolaylık

d) Savunmayı kuvvetleştirme

EKOSİSTEMDE YAŞAM BİRLİKLERİNİN ÖZELLİKLERİ

1-) Yaşama birliği içindeki canlılar birbirleriyle etkileşim içindedirler ve bir bütündürler.

2-) Yaşama birliklerinin sınırı vardır.

3-) Yaşama birliklerinin tabakaları vardır.

4-) Yaşama Birliklerinden baskın türler vardır.

5-) Yaşama birliklerinde haberleşme vardır.

6-) Yaşama birliklerinde canlı sayısı ile kütlesi ters orantılıdır.

7-) Yaşama birlikleri değişerek birbirlerinin yerini alabilirler.

8-) Bazı hayvan populasyonlarındaki bireyler bir araya gelerek topluluk oluşturabilirler.

DNA, RNA, PROTEİN SENTEZİ :

Nükleotid:

Nükleik asitler, nükleotid denilen birimlerden oluşmuştur. Bir nükleotid, fosfat, seker ve azotlu baz olmak üzere üç; kısımdan oluşur. Fosfat grubu, H₃PO₄ (fosforik asit) moleküllerinden oluşur. Yönetici moleküllerin asit özelliği fosfat grubundan ileri gelir.

N N

BAZ ŞEKER FOSFAT

Pürinler Pürimidinler Riboz Deoksiriboz RNA ‘da

Çift halkalı Tek halkalı RNA’da DNA’da DNA’da

Adenin (A) :DNA ve Timin (T) sadece Bulunur. Bulunur. Bulunur.

RNA’da bulunur DNA ‘da bulunur.

Guanin (G):DNA ve Stozin (S=C): DNA ve

RNA’da bulunur. RNA’da bulunur.

Urasil (U): sadece

RNA’da bulunur.

Nükleotid Çeşitleri:

Nükleotidler şekerlerine veya bazlarına göre isimlendirilebilirler.

DNA (Deoksiribonükleik Asit):

Bir insanın saç şeklinin, göz renginin, kemik yapısının, kan grubunun ve bunun gibi bir çok özelliklerin ortaya çıkmasında, nükleik asitlerin etkisi vardır. Bu yüzden, DNA'lara yönetici moleküllerde denir. DMA ökaryot hücreli canlılarda çekirdek içinde bulunur ve DNA'sını kaybeden bir hücre yaşayamaz.

Genetik Kod (Kalıtsal Bilgi):

Yeryüzündeki tüm canlılarda DNA bulunur. Tüm canlıların DNA'sındaki çift zincirde, adenin nükleotit karşısına iki zayıf hidrojen bağı ile timin nükleotit (A=T), guanin nükleotit karşısına ise üç zayıf hidrojen bağı ile sitozin nükleotit (G=S) gelir. Ancak her canlının DNA'sında bazların alt alta sıralanışı farklıdır. Alt alta sıralanmış üç nükleotit (triplet) sentezlenecek olan protein veya enzimlerdeki amino asit çeşidini gösterir. Bir amino asit çeşidini şifreleyen bu üçlü şifreye kalıtsal bilgi veya genetik kod denir. Her hangi bir DNA için(A+G)/(T+S)= 1 olmasına rağmen, bir türün normal olan tüm bireyleri için (A+T) / (G+S) sabit bir sayıdır.

Replikasyon:

Mitoz veya mayoz hücre bölünmelerinde DNA kendini eşler. Nitekim DNA'nın kendini eşlemesi, hücre bölünmesi öncesindeki hazırlık evresinde (interfaz) olur. Bu yüzden DNA eşlemesi (replikasyon). hücre bölünmesinin başlangıcı sayılır.

Deney: DNA'nın kendisini yan konumlu eşlediğini Meselson ve Stahl adlı iki araştırmacı keşfetmiştir. Bu iki araştırmacı normal azot 14 ve ağır azot 15, azot izotopları kapsayan iki basit kültür ortamında çoğalttıkları bakterileri ayrı iki tüp içerisine koyarak santrifüj etmişler ve çökme durumlarını incelemişlerdir.

DNA'nın Yönetici Özelliği:

Bu konuyu anlatmak için virüsler kullanılacaktır.

Virüs:

Canlılarla cansızlar arası geçit formu olarak kabul edilirler

Virüslerin Özellikleri:

Kalıtım maddeleri (genomları) DNA veya RNA olabilir. Sadece protein kılıf + DNA'dan oluşurlar. Bu yapılarından dolayı kopmuş kromatin parçasına benzerler. Hücre organelleri, sitoplazmaları, enerji üretim sistemleri ve metabolizma enzimleri yoktur. Hem canlı (Virüslerin canlı sayılmasının nedeni, canlı bir hücre içine girdiğinde DNA eşlemesi yapabilmeleridir.), hem de cansız (Virüslerin cansız sayılmalarının nedeni, canlı hücre dışında, cansızların özelliği olan kristal yapıda bulunmalarıdır.) olarak sayılırlar.

RNA:

RNA, DNA'nın emrettiği görevleri yürüten, tek nükleotit zincirinden oluşmuş, organik makro moleküldür. Tüm canlı hücrelerde görevlerine göre üç çeşit RNA vardır.

-Elçi = mesajcı RNA (mRNA)

-Taşıyıcı= transfer RNA (tRNA)

-Ribozomal RNA (rRNA)

mRNA:

DNA'dan aldığı şifre bilgileri (DNA'nın verdiği mesajları) ribozoma götürmekle görevli elçilerdir.

mRNA' daki üç nükleotitlik birimlere KODON denir.

Her kodon (DNA' daki bir amino asidi gösteren genetik kod' dan şifre aldığı için) bir amino asit gösterir.

-mRNA üzerinde 64 çeşit kodon bulunur. Bu kodonlardan üç tanesi durdurucu [stop) kodonudur. Bu üç; kodon herhangi bir aminoasit çeşidini göstermez. Yani ribozom tarafından okunmaz, Kodonlardan bir tanesi (AUG), protein veya enzim sentezini başlatma kodonudur ve bu kodon, amino asit ;çeşitlerinden metionini gösterir.

Bir hücrede en fazla 20 çesit amino asit bulunmasına rağmen, mRNA da bunları gösteren 61 çeşit kodon bulunmaktadır. Demek ki amino asidini birden fazla kodon temsil etmektedir.

Bazı Amino Asit şifreleri:

Bazı amino asitlerin DMA ve RNA şifreleri şunlardır:

AMİNOASİT	DHA ŞİFRESİ (kod)	mRNA KODONU
Metionin	TAC	AUG
Alanin	CGA-CGC-CGT	GCU-GCG-GCA
Arjinin»	GGG-GCC	CGC-CGG
Histidin	GTG-GTA	CAC-CAU
Lizin	TTT-TTC	AAA-AAG
Serin	AGA-AGG-AGT-AGC	UCU UCC-UCA-UCG
Protein sentezini başlatma	TAC	AUG
Protein sentezini bitirme	AGA-AGG-AGT-AGC	UCU UCC-UCA-UCG

tRNA:

tRNA'nın görevi, sitoplazmadaki amio asitleri tutarak ribozoma götürmektir. tRNA, 78-80 nükleotitden oluşmuş yonca yaprağı şeklindedir. Diğer nükleik asitlerin en küçüğüdür. Antikodonu birbirinden farklı 61 çeşit tRNA vardır. (mRNA'daki stop kodonlarının amino asit karşılığı olmadığından, bunlarla ilgili tRNA yoktur.)

-Bir tRNA çeşidi sadece bir amino asit taşır.

-Bir amino asit birden fazla tRNA çeşidi ile taşınabilir.

-Hücrede protein ve enzim sentezinin olabilmesi için, her amino asit çeşidine karşılık en az 20 çeşit tRNA bulunmalıdır.

Sitoplazmadaki amino asitlerden kendisine uygun olanını alan RNA, bu asidi ribozom içine taşır. Eğer kodon-antikodon karşılaşması uygun ise, tRNA ribozoma getirdiği amino asidi bırakır ve ribozom dışına çıkar. Bu tRNA sitoplazmadan yine aynı çeşit amino asidi yakalar.

rRNA:

Ribozomal RNA, kodon-antikodon karşılaşmasını sağlar. rRNA ribozomun asıl yapısını oluşturur. Ökaryot hücrelerde, çekirdekçik bölgesini oluşturan DNA kısmından oluşur. Hücrede en çok rRNA bulunur. Hücredeki miktarlarına göre RNA çeşitleri, rRNA (%80) > tRNA (%15) > mRNA (%5) şeklindedir.

DNA RNA

-Çekirdekte, mitokondride -Çekirdekte, mitokondride, kloroplastta,

ve kloroplastta bulunur. ribozomda ve sitoplazmada bulunur.

-Genleri vardır. -Genleri yoktur.

-Genetik şifreye sahiptir. -Sadece şifre taşırlar.

-DNA Hücredeki sayısı sabittir. -Hücredeki sayısı değişkendir. Hücrede

Sadece hücre bölünmesi RNA ihtiyacı ne kadar fazla ise DNA

sırasında kendini eşleyerek tarafından o kadar fazla sentezlenir.

iki katına çıkar. Mitoz böIünmeden

sonra sayısı aynı kalır, mayoz

bölünmeden sonra ise yarıya iner.

-Genleri mutasyona uğrayabilir. -Genleri yoktur. Bozulma olsa

bile DNA tarafından yenisi yapılır.

-Hücredeki tüm metabolizma -Sadece DNA’nın emrettiği görevleri

olaylarından sorumludur. yapar. Yani hücredeki yönetici moleküldür.

Protein Sentezi:

Hücrelerin yaşamlarını sürdürebilmeleri, öncelikle protein ve enzim sentezlenmesine bağlıdır. Hücrenin DNA'larındaki bilgilere uygun protein sentezi, "santral dogma" adı verilen şema ile özetlenebilir. Enzimler de protein yapısında olduğunda, enzim sentezi de protein sentezi gibidir.

Genetik Şifrenin Ortaya Çıkışı:

Genetik şifrenin çözümü ile, DNA'daki baz dizilişi ve bunun ürünü olan protein veya enzimdeki amino asit sırasının öğrenilmesi sağlanmıştır.

Bakterilerde yapılan çalışmalarla, genetik şifrenin (kod) bütün canlılarda aynı olduğu gösterilmiştir. Yani, bir UUU şifresi, hangi canlıda olursa olsun fenilalanin amino asitini şifreler.

MUTASYON

Mutasyon: Mutasyon, DNA’daki bozulmadır. Bireyin kalıtsal özelliklerinin ortaya çıkmasının sağlayan genetik şifre herhangi bir nedenden dolayı (X ışını, radyasyon, ultraviyole, bazı ilaç; ve kimyasal maddeler, ani sıcaklık değişimleri ) bozulabilir. Bu durumda DNA’nın sentezlediği protein veya enzim bozulur. Böylece canlının, proteinden dolayı yapısı, enzimlerinden dolayı metabolizması değişebilir. .

Varyasyon:

Bir tür içindeki bireyleri birbirinden ayırt ettiren özelliklerin hepsidir. Varyasyona kısaca tür içi çeşitlilik diyebiliriz. Varyasyonun nedenleri, mutasyonlar ve eşeyli üremedir.

"Bir Gen Bir Enzim" Hipotezi:

Bu hipoteze göre her enzimin sentezinden, bir gen sorumludur. Aynı enzimleri, aynı genler sentezlediğine göre, aynı enzimlere sahip canlılarda, aynı genler bulunur.

ÜREME VE GELİŞME :

Eşeysiz ve Metagenezle Üreme:

Eşeysiz üremenin temeli mitoz bölünmedir. Bu yüzden eşeysiz üreme ile oluşan canlılar birbirlerine benzerler. Eşeysiz üreyen canlılardan biri, kalıtsal özellikleri bakımından diğerine benzemiyorsa nedeni mutasyondur. (Bireyin kalıtsal özelliklerinin ortaya çıkmasını sağlayan, DNA'da alt alta sıralanmış olan genetik şifredir. Her hangi bir nedenden dolayı (X ışınını, radyasyon, ultraviyole, bazı ilaçlar, bazı kimyasal maddeler, ani sıcaklık değişmeleri gibi) DNA'daki alt alta olan bu sıra bozulabilir. İşte bu bozulmalara mutasyon denir. Bozulmalar sonucunda DNA'nın sentezlediği protein veya enzim bozulur. Böylece proteinden dolayı yapısı, enzimlerinden dolayı metabolizması değişebilir.) Eşeysiz üreme çeşitleri 4 başlık altında incelenebilir.

-Bölünerek eşeysiz üreme

-Tomurcuklanma ile eşeysiz üreme

-Sporla eşeysiz üreme

-Vejetatif (Bitkisel) eşeysiz üreme

Bölünerek Eşeysiz Üreme:

Bu tip üremede, çekirdek içindeki kromatin maddesi kendini eşledikten sonra, önce çekirdek daha sonra ise boğumlama ile sitoplazma bulunur. Bazı tek hücrelilerdeki mitoz sırasında sentrozom görev almaz. Bu tip üremeye amitoz bölünmeyle üreme denir. Prokaryot hücreli olan bakterilerde çekirdek bulunmadığından, DNA eşlemesinden sonra boğumlanma ile hücre bölünür.

Tomurcuklanma ve Eşeysiz Üreme:

Tomurcuklanma ile üremede, ana hücrede tomurcuklar şeklindeki uzantılar gözlenir. Daha sonra bu tomurcuklar, ana canlıdan ayrılarak yeni canlıyı meydana getirir. Bazı protistlerde, sölenterelerden hidrada, bazı bitkilerde ve mantarlardan olan bira mayalarında görülür.

Sporla Eşeysiz Üreme:

Tek başına sporla üreme evresi yoktur. Sporla eşeysiz üremeyi, eşeyli üreme takip eder.

Vejetatif (Bitkisel) Eşeysiz Üreme:

Bu üreme şekli yüksek yapılı bitkilerde görülür. Bir bitkiden kesilen dokunun diğer bir bitkiyle birleştirilmesi (aşı), bir bitkiden kesilen dalların toprağa dikilmesi (çelik), patates gözünden yeni bir patates gelişmesi, gözyaşı bitkisinin yaprak kenarlarında oluşan tomurcukların ana bitkiden ayrılarak üremesi gibi olaylar vejetatif (bitkisel) eşeysiz üremeye örnek olarak verilebilir.

Rejenerasyon (Yenileme):

Ana canlıdan kopan bir parçanın yerine yenisinin gelmesidir. Bu olayda hücre sayısının canlının mitoz bölünme ile artması iş görür. Canlının evrimleşmişliği arttıkça rejenerasyon yeteneği azalır.

Metagenezle Üreme:

Bu tip üremede, eşeysiz üreyen dölleri, eşeyli üreyen döller takip ettiği için, bu üremeye "döl değişimi" de denir. Metagenez de eşeysiz üreme evresi sporla üreme evresidir.

-Karayosununda Metagenez

-Eğreltiotunda Metagenez

-Plazmodyumda Metagenez

Karayosunlarında Metagenez:

Karayosunları, damarsız bitkilerdendir ve kara bitkileriyle su bitkileri arasındaki geçit formunu oluştururlar. İletim demetleri olmadığından beslenmeleri difuzyonla olur. Bu yüzden nemli bol bölgelerde yaşarlar.

Eğreltiotunda Metagenez:

Eğrelti otları, damarlı tohumsuz bitkilerdendir. Bunlarda iletim demetleri gelişmiştir. Eğrelti otlarında spor keseleri saprofit döl (2n) olan eğrelti bitkisinin yaprakları altındadır. Eğrelti otundaki metagenez, karayosunundaki ile temelde aynıdır. Fakat karayosununda iki ayrı bitki (erkek ve dişi) halindeki gametofitler, kalp şeklindeki tek bir gametofite indirgenmiştir. Yani monoploid evre kısalmıştır.

Plazmodyumda (Sıtma Etkeninde) Metagenez:

Bu tek hücreli protistin eşeyli evresi (döllenme + mayoz) anofel cinsi sivrisinekte, eşeysiz evresi ise insan alyuvarı içinde geçer.

Eşeyli Üreme:

Eşeyli üremenin temeli, mayoz, hücre bölünmesi ve döllenmedir. Eşeyli üremenin en önemli özelliği, iki ayrı canlının birleşmesi sonucu ortaya çıkan yeni canlıda, kalıtsal varyasyonlara neden olmasıdır. Bu yüzden eşeyli üreyen canlıların, yaşama şansı daha yüksektir. Bunun nedeni doğal seleksiyon sonucu oluşan adaptasyonlardır.

Gamet Şekillerine Göre Eşeyli Üreme:

Gamet şekillerine göre eşeyli üreme tipleri üç çeşittir.

1.İzogomi

2.Heterogami

3.Oogami

Konjugasyonla (Kavuşmayla) Eşeyli Üreme:

Bu üreme şeklinde eşeyli üremenin tipik özelliği olan ayrı gamet oluşması ve döllenme görülmez. Fakat, eşeyli üremenin en önemli özelliği olan, kalıtsal varyasyonun ortaya çıkışı, konjugasyonla üremede görülür.

Partenogenezle Eşeyli Üreme:

Partenogenez, döllenme olmaksızın üreme demektir. Bir kurbağa yumurtasına deneysel olarak toplu iğne batırılırsa yumurta, bir kurbağa oluşturmak için bölünmeye başlar. Buna, "deneysel partenogenez" denir. Partenogenez bazı eklem bacaklılarda özellikle arılarda görülür.

TOHUMLU BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME VE GELİŞME :

Kozalaklı (Açık Tohumlu) Bitkilerde Eşeyli Üreme:

Kozalaklı bitkilerdeki üreme ile çiçekli (kapalı tohumlu) bitkilerdeki üreme temelde aynıdır. Ancak bazı farklılıklar vardır. Bu farkların biri çiçek yerine kozalak içinde tohum oluşması, diğeri ise kozalaklı bitkilerdeki tohumun çok çenekli (polikotiledon) olmasıdır.

Çiçekli (Kapalı Tohumlu) Bitkilerde Eşeyli Üreme:

Çiçekli bitkilerde üreme organı, çiçek içinde bulunur. Bazı çiçeklerde sadece dişi veya erkek organ bulunur. Bu çiçeklere eksik çiçek denir.

Bazı çiçeklerde ise erkek organ (stamen) ile dişi organ (pistil) aynı çiçekte bulunur. Böyle çiçeklere tam çiçek denir.

Bitkilerde tozlaşmayı kolaylaştırmak amacıyla böcekleri cezp edici özellikler bulunur. Renkli taç yapraklar ve koku bu özelliklerden bazılarıdır. Tam çiçekte dıştan içe doğru, çanak yapraklar, taç yapraklar, erkek organlar ve dişi organlar bulunur.

Tohumlu bitkilerde eşeyli üreme konusu bazı alt başlıklarda incelenebilir. Bu alt başlıklar şunlardır:

-Erkek organ ve polen oluşumu

-Dişi organ ve yumurta oluşumu

-Tozlaşma

-Meyve

Erkek Organ:

Bir sapçık ile bunun ucundaki başçıktan oluşmuştur. Çiçek tozları (polen) başçık içinde oluşur. Başçık içinde dört tane polen kesesi vardır. Polen keseleri içinde binlerce polen ana hücresi (2n) bulunur.

Başçıkta Polen 0luşumu:

Farklı tür bitkilerin polenlerinin dişi, türe has şekillere sahiptir. Aynı şekilde, her türün dişi organının tepeciği de türe has şekle sahiptir. Bu yüzden bir polen, kendi türünün tepeciği üzerinde çimlenebilir.

Dişi Organ:

Genellikle çiçeğin ortasında bulunur, bir veya daha fazla sayıda olabilir. Dişi organın ovaryumu içinde bir veya daha fazla tohum taslağı bulunur.

Tohum Taslağı içinde Yumurta Oluşması:

Tohum taslağı içinde, 2n kromozomlu makro spor ana hücresi vardır. Bu hücre mitoz ve mayoz hücre bölünmeleri geçirerek yumurta oluşturur.

Tozlaşma:

Erkek organın tepeciğinde oluşan polenlerin dişi organın tepeciğine taşınmasına "tozlaşma" denir. Tozlaşma sonucu, tohum ve meyve oluşur.

Meyve:

Dişi organın ovaryumu gelişerek tohum etrafındaki etli kısmı oluşturur. Etli kısım ile birlikte tohumun oluşturduğu yapıya meyve denir.

- Ovaryumdaki tohum taslağı sayısı kadar, meyvede tohum bulunur.

- Meyve oluşumu sırasında sadece ovaryum gelişirse gerçek meyve oluşur. (Örnek:şeftali)

- Meyve oluşumuna çiçek tablası katılırsa yalancı meyve oluşur. Çilek, elma, armut, incir, dut gibi meyveler, yalancı meyvelere örnek olarak verilebilir.

- Meyve oluşumu bir dişi organdan meydana gelmişse basit meyve (Örnek: kiraz, elma, hurma) bir kaç dişi organdan meydana gelmişse birleşik meyve (Örnek: böğürtlen, dut) denir.

Çiçekli Bitkilerde Gelişme:

Çiçekli bitkilerde gelişme tohumun çimlenmesi ile başlar. Tohumların uzun süre çimlenmeden bekleyebilme (uyku hali) süreleri farklıdır. Tohum kabuğu kalın, tohumdaki su ve yağ az, nişasta fazla ise tohum, çimlenme gücünü daha uzun süre korur.

Tohumun çimlenmesi için uygun sıcaklık, su ve oksijen gereklidir. Tohumun ihtiyaç duyduğu besin maddeleri ise çeneklerde vardır. Tohumda bulunan çenekler (kotiledon) endospermden besin alarak depo ederler. Su alarak genleşen endosperm tohum kabuğunu çatlatır ve çimlenme başlar.

-Monokotil (tek çenekli) bitkilerde gelişme

- Dikotil (iki çenekli) bitkilerde gelişme

- Monokotil ve dikotil bitkilerin karşılaştırılması

Monokotil (Tek çenekli) Bitkilerde Gelişme:

Monokotil bitki tohumuna örnek olarak mısır, zambak, arpa, buğday vb. bitki tohumları verilebilir.

Dikotil (İki Çenekli) Bitkilerde Gelişme:

Dikotil bitki tohumuna örnek olarak baklagiller, elma, armut vb. bitki tohumları verilebilir.

Bitkisel Dokular:

HAYVANLARDA EŞEYLİ ÜREME:

Yumurta içinde bulunan vitellus (yumurta besini = yumurta sarısı) bitki tohumunda bulunan endospermle aynı işi görür. Farklı türlerde yumurtada bulunan vitellusun miktarı ve dağılımı farklıdır. Bu yüzden zigotun mitoz bölünmelerinde (segmentasyon) ve farklılaşmasında türlere göre farklılıklar görülür. Bunun yanı sıra eşeyli üreyen hayvanlardaki döllenme olayı ve zigotun oluşması ana hatları ile aynıdır. Hayvanın yaşadığı ortama göre iki çeşit döllenme vardır. Bunlar dış ve iç döllenmedir.

Yassı solucanlar ve toprak solucanlarında hem erkek hem de dişi organ birlikte bulunur. Böyle hayvanlara "erselik=hermafrodit" hayvanlar denir. Bazı insanlarda da anormal olarak hermafroditlik vardır. Hermafrodit insanlar kısırdır.

Hayvanlarda Gelişme:

Gelişme olayı döllenmeden sonra, yarı zigotun oluşmasıyla başlar. Gelişme olayı, segmentasyon, farklılaşma ve büyüme olaylarını içine alır.

Embriyonik İndüksiyon:

Bir embriyo tabakasının salgıladığı bir madde ile diğer bir embriyo tabakasını etkileyerek, onun farklılaşmasına yol açmasına etkileşim (indüksiyon) denir. Bu etkileşme olayı embriyo evresinde olduğu için buna "embriyonik indüksiyon" denir.

Spermana Embriyonik İndüksiyon Deneyi:

Embriyonik indüksiyonu ilk defa Spemann adlı bir araştırıcı kurbağa embriyolarında göstermiştir. Spemann, embriyonik indüksiyonu göstermek için dört ayrı deney yapmıştır.

Farklılaşma:

Embriyo gelişimi sırasında DNA'daki kalıtsal bilginin işleyişine göre farklı proteinler sentezlenerek farklılaşma olayı gerçekleşir. Farklılaşma olayı indüksiyon olaylar ile ilerlemesine devam eder. Farklılaşma olayı gastrula safhasından itibaren başlar ve büyüme evresine kadar devam eder. Farklılaşma olayları ile üç embriyo tabakasından aşağıdaki doku, organ ve sistemler gelişir.

-Ektodermden farklılaşma ile oluşan yapılar

-Mezodermden farklılaşma ile oluşan yapılar

-Endodermden farklılaşma ile oluşan yapılar

Ektodermden Farklılaşma ile 0luşan Yapılar:

Ektoderm vücudun dışını kaplar. Vücut dışını örten üst deri, diş minesi, derideki kil, tırnak, boynuz, tüyler, pullar, göz ve sinir sistemi gibi yapılar ekdodermden oluşur.

Mezodermden Farklılaşma ile oluşan yapılar:

Düz ve çizgili kaslar, iskelet ve kıkırdak doku, boşaltım ve üreme sistemleri dolaşım sistemi gibi yapılar mezodermden oluşur.

Endodermden Farklılaşma ile 0luşan Yapılar:

Ağızdan anüse kadar olan sindirim sisteminin en iç yüzeyini örten epitel, sindirim kanalından gelişen akciğerler, karaciğer ve pankreas, kısaca vücudun en dışını örten üst deri ve üst derideki yapılar ektodermden, vücudun en içini (sindirim borusunun içi) kaplayan epitel, endodermden ikisi arasında kalan yapıların hepsi mezodermden farklılaşır.

Başkalaşım (Metamorfoz):

Bazı canlılarda (örnek: böcekler, balıklar, kurbağalar) yumurta sayısı çok fazladır. Bu durumda yumurta başına düşen vitellus miktarı çok azdır. Bu yüzden, zigotun mitoz bölünmeleri ile oluşan embriyo yumurta içindeki gelişimini tamamlayamaz. Gelişmemiş halde ; yumurtadan çıkan embriyo anne veya babasına benzemez. Yumurtadan çıktıktan sonra dışarıdan beslenir ve bir şekil değişikliği (başkalaşım) geçirdikten sonra anne veya babasına benzer. Sürüngen ve kuşlar az sayıda yumurta yaptıkları için yumurtalarındaki besin miktarı boldur. Bu yüzden bu hayvanların türlerinde başkalaşım olmaz, yumurtadan çıkan yavru anne veya babasına benzer.

Omurgalı Hayvanlarda Embriyo Örtüleri:

Embriyo Örtüleri Görevleri

KABUK Tüm yumurta örtülerini dış etkilerden korur. Embriyonun gaz değişimini sağlayan delikleri vardır.

KORYUN Embriyonun gaz değişimini sağlar.

ALLANTOYİS Embriyonun metabolizma artıklarının biriktiği kesedir.(WC gibi}.

AMNİYON Embriyonun etrafını çeviren bir sıvıdır. Embriyoyu basınç sıcaklık değişimi ve mekanik etkilerden korur.

VİTELLÜS Embriyoya besin sağlayan yumurta sarısıdır.

-Balık ve kurbağa embriyosu

-Sürüngen veya kuş embriyosu

-Memeli embriyosu

Balık ve kurbağalarda :

Dış döllenme ve dış gelişme olur. Bunların yumurta sayıları çok olduğundan başkalaşım geçirirler. Bunların yumurtadan çıkan yavruları (larva) suda yaşadığından, dış etkilere kara ortamındakilerden daha az açıktırlar. Bu yüzden bunlarda yumurta kabuğu, amniyon ve allantoyis bulunmaz. Embriyo etrafındaki su ortamı amniyon görevi görür. Yumurta etrafında kireçli kabuk bulunmadığından artık maddeler de doğrudan dışarı verilir.

Sürüngen ve kuşlarda :

Döllenme-dış gelişme olur. Bunlar yumurtalarını kara ortamına bırakırlar. Bu yumurtalar, açılıncaya kadar bırakıldıkları yerde hareketsiz olarak beklerler. Embriyo hareketi de az olduğu için, embriyoyu koruyan amniyon kesesi memelilerdekinden küçüktür. Bu yumurtaların etraflarında dış etmenlerden korunması için kireçli yumurta kabuğu bulunur.

Keseli ve plasentalı memeli hayvanlarda iç döllenme - iç gelişme olur. Bunların embriyoları anne uterusunda gelişirler. Koruma anne tarafından olduğu için bunlarda kireçli yumurta kabuğu bulunmaz. Hamile olan memeli hayvan hareket ettiğinden, uterusta (rahimde) embriyonun daha iyi korunması gerekir. Bu yüzden memelilerde embriyoyu koruyan amniyon kesesi çok gelişmiştir. Öyle ki amniyon zarı, koryon zarına çok yaklaştığından, memelilerde yumurta akı bulunmaz. Memelilerde embriyonun beslenmesi ve boşaltımı, anne tarafından sağlanmaktadır. Bu yüzden, beslenmeyi sağlayan vitellus kesesi ile boşaltım maddelerinin biriktiği allantoyis, memelilerde körelmiş halde bulunur. Memelilerde embriyo amniyon sıvısının ortasında bulunur. Embriyo ile anne uterusu arasında göbek bağı (kordonu) bulunur. Göbek bağının yapısında, amniyon zarı, körelmiş haldeki allantoyis ve vitellus kesesi ile embriyoya alt atar ve toplar damarlar bulunur.

Plasenta: En dış embriyo örtüsü olan koryon, anne uterusuna yapışıktır. Embriyonun beslenme, solunum ve boşaltımı koryon zarı aracılığı ile olur. Embriyo ile annenin kılcal damarları arasında koryon zarı vardır. Bu yüzden anne ile embriyonunun kanı normal şartlarda karışmaz. Anneden embriyoya besin ve oksijen geçer. Difüzyon ve aktif taşıma ile olur.

Difüzyonun daha kolay olabilmesi için, koryon zarı yüzeyini genişletmek amacıyla yavru, anne uterusu içine parmak şeklinde (villi) girintiler yapmıştır. Bu şekilde oluşan embriyonun koryonu, embriyonun atar ve toplar damar kılcalları ile anneye alt uterusdaki atar ve toplar damar kılcalların oluşturduğu yapıya plasenta denir. Keseli memelilerde koryon zarı plasentayı oluşturmamıştır. Bunlarda Difüzyon yüzeyi az olduğundan, keseli memeli embriyoları anne uterusunda yeteri kadar beslenemezler. Yavru birey gelişimini tamamlamadan doğrulur. Yavru, doğumdan sonra anne karnındaki keseye geçer ve kese içinde bulunan memelerden süt emerek gelişimini burada tamamlar.

İNSANDA ÜREME VE GELİŞME :

Hamilelik :

Eğer ovulasyondan önce (10-12 günler) çiftleşme oluşmuşsa spermalar iki günde üreme kanalındaki (fallop tüpü) yumurtaya ulaşarak onu döller ve böylece zigot oluşur. Zigot mitoz bölünmeler geçirerek fallop tüpü içindeki titrek tüylerin hareketiyle uterusa doğru ilerler. Embriyo uterusa ulaştığında birkaç bin hücrelidir ve plasenta oluşturacak durumdadır. Embriyo, plasentası progestoran hormonunun etkisiyle uterusun kalınlaşmış tabakasına tutunur. Hamile kadında östrojen süt bezlerini geliştirir. LTH’ın diğer bir adı süt öncüsü (Prolaktin) hormondur. Bu hormon, hamilelikten sonra kadında süt oluşumunu sağlar. Doğum sırasında hipofizden salgılanarak doğum sancısı oluşturan “oksitosin” hormon, doğumdan sonra bebeğin annesini emmesi ile memeden süt salgılanmasını da sağlar.

Üreme ve Gelişmenin Evrimi :

Aşağıda, bazı biyologların evrim ile ilgili görüşleri verilmiştir.

Üreme evrimi :

Eşeysiz üreme Metagenez Eşeyli üreme

Monoploid evre azaldıkça evrimleşme artar.

Ontogeni, filogeniyi taklit eder. Bu fikre güne embriyonun anne ve uterusunda geçirdiği değişiklikler (ontogeni) aynı canlının atasının evrimi hakkında bir bilgiye sahip olabiliriz. Süngerler ve sölentereler evrimleri sırasında gastrula safhasına kadar ilerleyebildiklerinden bunlarda mezoderm ve mezodermden gelişen organlar farklılaşmamıştır.

Suda yaşayan Evrimleşme Karada yaşam

Üreme ve Gelişmenin Evrimi :

Karada yaşayan hayvanların embriyo evrelerinde solungaç yarıkları vardır. Bu durum, karada yaşayan hayvanların atasının suda yaşadığını gösterir. Memeli embriyoların allantoyis ve vitellüs kesesinin görevi yoktur. Fakat yapıların körelmiş halde bulunması memelilerin sürüngen veya kuşlardan evrimleştiğini gösterir. Omurgalı embriyolarının gelişmelerin bir evresinde “C” şeklinde olmaları, omurgalıların ortak atadan evrimleştiklerini gösterir.

DOKULAR :

Bitkisel Dokular :

BİTKİSEL DOKULAR

I. Sürgen (meristem) doku II. Değişmez = sürekli doku

2. Koruyucu Doku

1.Uç meristem 2.Kambiyum 4. salgı doku Periderm

Epidermis

3. Destek Doku

5. İletim Doku 1.Parankima Doku

Soymuk (fleom)

borusu

Odun (ksilem)

borusu

Özümleme P.

Havalandırma P.

Depo P.

İletim P.

Sürekli Dokular:

Sürekli dokuların bazı hücreleri bölünme yeteneğini kaybettiği için, bu dokuya değişmez (sabit sürekli) dokular denir. Bu dokular kambiyum veya uç meristem dokularının gelişme ve farklılaşmasından oluşurlar. Bu dokunun hücreleri büyük, sitoplazmaları az, kofulları çoktur. Bazı hücrelerin selüloz çeperleri üzerine, odun özü (lignin) veya mantar özü (suberin) birikerek kalınlaşmaya neden olur. Sürekli dokuların hücreleri arasında boşluklar bulunur. Bu doku görevlerine göre beş grupta incelenir.

-Parankima dokusu

-Koruyucu doku

-Destek doku

-İletim doku

PARANKİMA DOKUSU

a. Özümleme (Assimilasyon) Parankiması : Bitki yapraklarında, geniş gövde ve iç dallarda bulunur. Hücrelerinde bol kloroplast kapsadıkları için görevleri fotosentezle organik besin yapmaktır.

Yaprakta palizat ve sünger parankiması olarak bulunurlar. Sünger parankiması hücreleri arasındaki boşluk, palizat parankiması hücreleri arasındakinden daha büyüktür.

b. Havalandırma Parankiması : Su ve bataklık bitkilerinin kök ve gövdesinde bulunur. Hücre arası boşluklarında hava depo edilir.

c. İletim Parankiması : Özümleme parankiması ile iletim (odun-soymuk) boruları arasında bulunur ve iki doku arasında bu ve besin iletimini sağlar.

d. Depo Parankiması : Kök, gövde, tohum ve meyvede bulunur. Yedek besin ve su depolarlar. örneğin, kışı geçiren bitkiler besini, kaktüs ise suyu bu dokudan elde eder.

Koruyucu Doku:

Bu doku, kök, gövde ve meyvenin üzerini örten dokudur. Bu dokudaki hücrelerin kalın olan çeperleri, alttaki ince çeperli dokuları korur. Koruyucu doku, epidermis ve periderm olmak üzere iki kısımda incelenir.

- Epidermis

- Periderm

Epidermis (Canlı Koruyucu Doku):

Epidermis, dermatojen hücrelerinin farklılaşmasından meydana gelir. Bitkinin geni;, taze, yeşil kısımlarının üzerini örter. Hücreleri arasında boşluk yoktur. Epidermis hücreleri kutin denilen bir madde salgılayarak su geçirmeyen bir tabaka oluştururlar. Bu tabakaya kutikula denir. Kutikula, bitkinin su kaybetmesini engeller. Epidermiste, su kısımlar görülür:

Tüyler : Bazı epidermis hücreleri farklılaşarak çeşitli şekli ve görevleri olan tüyleri ve gözenekleri (stoma) oluştururlar. Tüyleri görevlerine göre örtü, salgı, savunma ve tırmanma gibi çeşitlere ayrılır.

Hidatot(Su savakları) : Bazı bitki yapraklarının kenarındaki epidermiste hidatot denilen, yarık seklinde su savakları bulunur. Açılıp kapanma özelliği olmayan hidatotlardan damlama (mutasyon) seklinde su atılır.

Stomalar

Stomalar, açılıp kapanma özellikleri ile bitkideki terlemeyi ve gaz değişimini kontrol eden yapılardır. Stoma hücrelerinin yapısında diğer epidermis hücrelerinden farklı olarak kloroplast bulunur. Su içi bitkilerinde stoma yoktur. Kara bitkilerinde stomalar, yaprağın alt yüzeyinde, nilüfer gibi bitkilerde yaprağın üst yüzeyinde bulunurlar. Bitkinin yaşadığı yerin kuraklık derecesi arttıkça stoma sayısı azalır.

Stomanın Çalışması:

Stomanın çalışması, stoma hücresinin turgorluk derecesine göre olur. Stoma hücresinin turgorluğunu sağlayan, hücrenin fotosentez yapmasıdır.

- Işıklı ortamlarda kloroplastlı olan Stoma hücresi fotosentez yapar ve stoma hücrelerinde glikoz miktarı artar.

- Stoma hücrelerindeki glikoz artışı hücre öz suyunun yoğunluğunu (Ozmotik değerini) arttırır. Bu yüzden komşu hücrelerden stoma hücresi içine su emilir.

- Stoma hücresi turgor durumuna gelir. Hücre içindeki suyun yaptığı basınç ince çeperleri dışa doğru iter.

- İnce çeperlerin dışa doğru itilmesi,kalın çeperleri doğru çekerek stomanın açılmasını sağlar.

- Stoma ayrılınca terleme ile birlikte gaz değişimi olur.

Peridrem (Mantarlaşmış Ölü Koruyucu Doku):

Periderm, otsu bitkilerde bulunmaz. Çok yıllık bitkilerde kök ve gövdeyi örter. Peridermin üstünde mantar kambiyumdan oluşan mantar hücreleri bulunur. Genç, taze canlı kısımlarda bulunan stomanın yerine, yaşlı, ölü mantarlaşmış kısımlarda kovucuk (lentisel) bulunur.

Destek Doku:

Destek doku bitkinin dayanıklılığını sağlar. Gene, yeşil, taze ve otsu bitki kısımları dik ve dayanıklı olmalarını turgor durumları ile sağlarlar. Çok yıllık odunsu bitkilerde ise dayanaklığı destek doku sağlar. Bu doku pek ve sert dokudan oluşur.

-Pek doku

-Sert doku

Pek doku (kollenkima): Pek doku, genç bitkilerde, yaprak ve çiçeklerle meyve saplarında ve otsu bitkilerin gövdelerinde bulunur. Hücreleri canlıdır. Hücre çeperleri, selüloz ve pektin maddelerinin birikimiyle kalınlaşmıştır. Bu kalınlaşma hücre köşelerinde (köşe kollenkiması) veya karşılıklı hücre çeperlerinde (levha kollenkiması) olabilir.

Sert doku: Bu dokudaki hücrelerin sitoplazma ve çekirdekleri yoktur. Armut ve ayvayı yerken dişlerimize dokunan sert kısımları taş hücrelerinin oluşturduğu sert doku hücreleridir. Dokuma sanayiinde kullanılan sert doku hücrelerinden sklerenkima lifleri, keten ve kenevir bitkisinde bulunur.

Salgı Doku:

Bu doku, diğer bitki dokuları arasına dağılmıştır. Hücreleri her zaman canlı, bol sitoplazmalı ve büyük çekirdeklidir. Hücre içine veya dışına salgı yaparlar. Defne bitkisinde hücre içi, portakal ve limon meyvelerinde ise hücre dışı salgı yaparlar. Salgı maddeleri hücre metabolizmasında kullanılmaz. Reçine, tanen gibi salgılar, bitkiyi zararlı böceklerden ve çürümekten korur. Yakıcı tüylerdeki salgılar ise korunmayı sağlar. Çiçeklerdeki koku ve balözü salgısı ise, böcekleri çekerek tozlaşmaya yardim eder.

İletim Doku:

İletim dokusu ksilem ve floemden oluşur.

Ksilem:

Bu iletim demetinin çevresinde canlı parankima hücreleri ve destek hücreleri bulunur. Ancak odun boruları ölüdür.

Bu tip iletim demetlerinin görevi, su ve mineraller gibi inorganik maddelerin kökten yapraklara doğru taşınmasıdır. Ksilemde taşınma dört faktörden etkilenir.

1. Kök Ozmotik basıncı ile topraktan alınan su yukarı doğru itilir.

2. Yaprak Ozmotik basıncı ile odun borularındaki su yukarı doğru emilir.

3. Odun borularının kılcallığı

4. Terleme + kohezyon kuvveti

Floem:

Bu iletim demetleri çevresinde arkadaş hücreleri ve destek hücreleri bulunur ve soymuk iletim demetleri canlıdır. Floem'in iki tane görevi vardır.

1. Yapraklarda fotosentez ile üretilmiş olan glikozun diğer kısımlara taşınması.

2. Köklerden alınan amino asitlerin diğer kısımlara taşınması.

HAYVANSAL DOKULAR :

Epitel Doku:

Epitel doku, vücudun dış ve iç kısmını örten dokudur.

Epitel doku hücreleri, birbirine çok yakındır. Hücreler arasında çok az ara madde bulunur. Bütün epitel doku hücreleri bağ dokudan oluşmuş taban zarı üzerine oturur. Epitel doku, örtü ve salgı epiteli olarak iki grupta incelenebilir.

-Örtü epiteli

- Salgı epiteli

Örtü Epiteli:

Çok tabakalı epitel doku hücreleri birden fazla tabaka oluştururlar. Bu tip doku, omurgalıların derileri ile yemek borularının iç yüzeyinde bulunur. İnsan derisinde olduğu gibi en dış yüzeyde bulunan yassı epitel hücreleri genellikle ölüdür. Bu hücreler alttaki diğer hücreleri de koruyarak vücuda bakteri, ışın, ısı ve kimyasal maddelerin girmesini önler. Çok hücreli epitel doku hücreleri arasında kan damarı yoktur. Bunların beslenmesi difuzyonla sağlanır.

Yassı Epitel Hücreler

Kübik Epitel Hücreler

Silindirik Epitel Hücreler

Yassı Epitel Hücreler:

Bu tip epitel hücreler özellikle difuzyonla madde alış verişinin görüldüğü organlarda bulunur. Kan damarlarının iç yüzeyi, akciğer alveol keselerini oluşturan hücreler ve Bowman kapsülünün, glomerulus kan damarı yumağına bakan yüzeydeki hücreleri bu tiptir.

Kübik Epitel Hücreler:

Bu tip epitel hücreler tükürük bezi.tiroid bezi gibi salgı yapan hücrelerde ve böbreklerde bulunur.

Silindirik Epitel Hücreler:

Bunlar, omurgalıların solunum yollarında, mide ve bağırsağın iç yüzeyinde bulunurlar. Solunum yollarındaki silindirik hücreler sillidir. Soluk borusuna giren yabancı maddeler bu sillerin hareketi ile tekrar dışarı atılırlar.

Salgı Epiteli:

Salgı epitelini oluşturan hücreler, özel salgı yapma yeteneğindedirler. Bu doku, hücre sayısına göre tek veya çok hücreli bezler olmak üzere iki kısımda incelenir.

-Tek Hücreli Bezler

-Çok Hücreli Bezler

Tek Hücreli Bezler:

Salgı yapan silindir şeklindeki hücrelerdir. Bu hücrelere goblet hücresi denir. Bu hücrelerden mukus denilen sümüksü bir sıvı salgılanır.

Çok Hücreli Bezler:

Birden çok salgı yapan hücrelerin bir araya gelmesiyle oluşurlar. Bunlar kanallı ve kanalsız bezler olarak iki kısımda incelenir. Tükürük bezleri, ter bezleri, derideki yağ bezleri ile sindirim enzimi salgılayan bezler kanallı (eksokrin) bezlerdir. Hipofiz, tiroid, böbrek üstü bezleri ise kanalsız (endokrin) bezlerdir. Endokrin bezlerin salgılarına hormon denir ve bu bezler salgıladıkları hormonları sadece kana verirler.

Sinir Doku:

Hayvanlarda vücudun içinden ve dışarıdan gelen uyarılara (bilgilere) karşı verilen, tepki sinir doku ile sağlanır. Hayvanlardaki sinir sisteminin yapı ve görev birimi nörondur. Sinir sistemi bulunan hayvanlardaki nöronların işleyişi ve genel yapıları aynıdır. Bir nöronda dendrit, hücre gövdesi ve akson olmak üzere üç kısım bulunur.

Nöron:

Bir nöronda, hücre gövdesi, hücre gövdesinden çıkan dendrit ile akson bulunur. Bazı nöronların aksonu üzerinde schwan hücresinin oluşturduğu miyelin kılıf vardır. Nöron, uzantıları aracılığıyla öteki nöronlarla, bezlerle, kaslarla ya da uyartı alıp verebileceği bütün başka hücrelerle bağlantı kurar. İnsan organizmasında on milyar kadar bulunduğu sanılan nöronların büyük çoğunluğu beyinde yerleşmiştir.

Sinir:

Sinir hücreleri birbirleri ile ilişki kurarak vücut ile merkezi sinir sistemi arasında impuls iletimi yaparlar. Bir nöronun akson ucu ile, diğer bir nöronun dendriti arasında sinaps denilen bağlantı bölgeleri bulunur. Akson ucuna sinaptik yumru denir ve bol miktarda mitokondri ile sinaptik keseler kapsar. Bu keseler içinde asetil kolin, noradrenalin, dopamin, serotonin ve histamin gibi maddeler vardır. Bu maddelere nörotransmitter maddeler denir. Bu maddeler sinirsel geçişi sağlar.

Bir Nöronda Uyartı iletimi:

Nöronda uyartının iletim yönü her zaman,

Dendrit Hücre gövdesi Akson Sinaps Dendrit yönündedir.

-Aksondan Uyartı (İmpuls) iletimi

-Sinapstan Uyartı (İmpuls) iletimi

İMPULS İLETİMİNİN ÖZELLİKLERİ :

Uyartı nöronun neresine yapılırsa yapılsın impuls,

Dendrit Hücre gövdesi Akson Sinaps Dendrit yönünde taşınır.

-Dinlenme halindeki aksonun içi negatif, dışı pozitif yüklüdür.

-Aksondan impuls geçişi Na, K denilen aktif taşıma olayları ile olur.

-Sinirdeki impuls iletimi için gerekli enerji, uyarandan değil, Sinir hücresinin kendisi tarafından yapılan solunumla karşılanır.

Sinir uyarıldığı zaman depolarize olur. Uyartı iletildikten sonra sinir hücresi tekrar eski halini alır (repolarize olur)

Uyarı Şiddeti ve Hızı :

-Nörona yapılan her uyartı şiddeti, aksiyon potansiyeline neden olmaz, Yani belli bir şiddetin altındaki uyartılar sinir hücresi tarafından iletilmez. Nöronda impuls oluşturan en küçük uyartı şiddetine 'eşik şiddeti' denir Eşik şiddetinin altında uyartılar hiç iletilmez, üzerindeki uyartılar ise mutlaka iletilir Bu duruma 'Ya hep-ya hiç kuralı' denir.

-Bazı sinir hücrelerinin aksonları üzerinde schwan hücresi kanlıdır Bu hücrelere miyenli nöronlar denir. Miyelinsiz nöronların impuls iletim hızı 12 m/sn olduğu halde, miyelinli nöronlarda bu hız 120 m/sn'dir Miyelinli veya miyelinsi; nöronlara yapılan uyartı şiddet artsa bile bu iletim hızları değişmez. Beyin ve omurilik sinirleri ile deri ve iskelet kaslarına giden sinirler miyelindir.

- Uyartının şiddeti, uyartının iletim hızını değil, uyartıya karşı yapılan tepkinin şiddetini etkiler. Örneğin, bir iğnenin hafifçe deriye batırılması ile kuvvetli batırılması sırasındaki tepkiler farklıdır. Kuvvetli batma sırasında daha çok sinir hücresi uyarıldığı için tepkide kuvvetli olur.

Nöronların sayısı dizilişi ve nöronun bol veya az. dallı olması da tepki derecesinde önemlidir.

Smapstan Uyartı (İmpuls) İletimi:

Smapstan gelen uyartı, sinapstaki keseleri patlatır. Sinaps keseleri patlayınca, üzerilerindeki sinir uyarısı taşıyan (nörotransmitter) maddeler sinaps boşluğuna dökülerek, diğer nöronun dendritinde yeni bir uyartı oluşturur.

UYARI İLETİMİ ÖZELLİKLERİ :

-Uyartının çeşidine göre nörotransmitter maddelerden belirli miktarlarda salınma olur. Böylece uyartının seçilmesi yapılır. Yani aksondan sinapsa ulaşan tüm uyartı çeşitleri, karşı dendrite ulaşmazken, bazı uyartılar özellikle ulaştırılır. Sinapsta gerçekleşen bu olaya engelleme kolaylaştırma denir.

-Sinapstan uyarı geçişi nörondan uyarı geçişinden daha yavaştır.

-Sinir hücresinde impuls geçişi hem fiziksel, hem de kimyasal olaylarla olur. Yani, impuls geçişi fiziko - kimyasal bir olaydır.

Sinir Hücresi Tipleri:

Bu sınıflandırmalarda sinir hücresinin gövdesinden çıkan nöronların sayısı ve şeklinin yanı sıra, sinir hücrelerinin üstlenmiş oldukları görevlerde kullanılabilir.

Şekillerine Göre Sinir Hücresi Tipleri:

Nöron çeşitlerine göre, nöron gövdesinden çıkan uzantıların sayısı ve şekil değişiktir. Nöron gövdesinden bir dendrit, bir akson çıktıktan sonra bir araya gelerek tek bir uzantı halinde hücreden ayrılıyorsa tek kutuplu görünürler. Dendrit ve akson, nöron gövdesinin birbirine karşı gelen iki bölgesinden çıkarlarsa nöron iki uzantılıdır, iki kutuplu nöron olarak adlandırılır. Nöron gövdesinden çok sayıda dendrit ve tek bir akson çıkıyorsa bu hücre çok kutuplu nöron adı verilir.

Görevlerine Göre Sinir Hücresi Tipleri:

a- Duyu Nöronları: Duyu reseptöründen aldığı uyartıları merkezi sinir sistemine (beyin ve omurilik) taşır.

b- Ara Nöronlar: Bunlar, merkezi sinir sisteminde bulunurlar. Duyu nöronlarıyla gelen bilgileri değerlendirirler ve sonuçlarını motor nöronlara aktarırlar.

c- Motor Nöronlar: Bunlar, merkezi sinir sistemindeki ara nöronlardan aldıkları bilgiyi kas ve salgı bezi gibi yapılara götürürler. Motor nöronların etkisiyle kas veya salgı bezleri faaliyete geçer.

Kıkırdak Doku:

Bu doku, kıkırdak hücreleri (kondrosit) ile hücreler arasını dolduran maddelerden (kondrin) oluşur. Bütün omurgalıların embriyosundaki iç iskelet kıkırdaktan oluşmuştur. Bu hayvanlar erginleştikleri zaman, iç iskelet kemikleşir. Köpek balıklarının erginlerinin iskeleti de kıkırdaktan oluşmuştur. Kıkırdak hücreleri arasında sinir hücreleri ve kan damarları bulunmaz. Bu hücrelerin beslenmesi difüzyonla olur. Kıkırdak dokusu, ara maddesindeki bağ dokusu liflerinin çeşidine göre üç tiptir.

- Hiyalin Kıkırdak

- Elastik Kıkırdak

- Lifli Kıkırdak

Hiyalin Kıkırdak:

Hiyalin kıkırdak, omurgalı hayvanların embriyoları ile köpek balığının erginlerinde bulunur. Ergin memelilerde ise, soluk borusu, burun ucu, kaburga kemikleri ve uzun kemiklerin ucunda bulunur.

Elastik Kıkırdak:

Elastik kıkırdak, kulak kepçesi ve dış kulak yolunda bulunur.

Lifli Kıkırdak:

Lifli kıkırdak, uzun kemiklerin eklem bölgelerinde bulunur. Lifli kıkırdakta bol miktarda kollegen lifler vardır.

Kemik Dokusu:

Kemik dokusu, insan ve omurgalı hayvanların iskeletini oluşturan dokudur. Bu doku, canlı kemik hücreleri ile bu hücreleri salgıladığı ara maddeden oluşur. Kemik hücrelerine osteosit, ara maddeye ise osein denir. Kemik hücreleri çok sayıda sitoplazmik uzantılara sahiptir. Ara. maddelerin çoğunu protein yapısındaki kollegen bağ dokusu lifleri oluşturur. Bu liflerin arasında magnezyum, fosfat, kalsiyum karbonat, kalsiyum.florür gibi inorganik tuzlar birikerek kemik dokusunu sertleştirirler. Kemik dokusu sıkı ve süngerimsi yapıda olmak üzere iki kısımdır.

- Sıkı Kemik Dokusu

- Süngerimsi Kemik Dokusu

Sıkı Kemik Dokusu:

Bütün kemiklerin dış yüzeyini, periost denilen canlı bir zar örter. Uzun kemiklerin ortasındaki boşlukta, sarı kemik iliği bulunur. Sıkı kemik dokusu mikroskopta incelenirse, birçok havers sistemi görülür. Bir havers sisteminde, bir havers kanalı ile ara madde içine dairesel olarak yerleşmiş kemik hücreleri bulunur. Havers kanalı içinde atar ve toplardamar kılcalları ile lenf toplardamarı ve sinirler bulunur. Havers kanalı etrafındaki kemik hücresi, havers kanalından aldığı besin ve oksijeni sitoplazmik uzantıları ile diğer hücrelere difüzyonla geçirir. Artık maddelerde aynı yolla havers kanalındaki damarlara verir.

Süngerimsi Kemik Dokusu:

Uzun kemiklerin baş kısmı ve diğer kemiklerin iç kısmı süngerimsi kemik dokusundan oluşmuştur. Bu kısımlardaki boşlukları kırmızı kemik iliği doldurur.

Kan Doku:

Kan, içindeki solunum pigmentlerinden dolayı farklı hayvanlarda farklı renktedir. Hayvanlardaki kanın baslıca dört görevi vardır.

1- Besinlerin sindirim sisteminden alınarak hücrelere iletilmesi.

2- Solunum gazlarının solunum sisteminden alınarak hücrelere, hücrelerde oluşan CO₂'ninde solunum organlarına iletilmesi.

3- Hücreler arası hormon taşıma

4- Hücre metabolizması sonucu oluşan artıkları boşaltım organına iletme. En fazla hücre çeşidine sahip doku, kan dokusudur.

Kan, sıcak kanlı hayvanlarda vücut ısısının ayarlanması ve içindeki akyuvarlarla vücudun savunulmasında da iş görür. Kan, sıvı kısım (plazma) ve kan hücreleri olmak üzere iki kısımdan oluşur.

- Sıvı Kısım (Plazma)

- Kan Hücreleri

Kan Plazması (Sıvı Kısım):

Damar içindeki kanın sıvı kısmına kan plazması denir. Kan plazmasının %90'ı su, geriye kalan %10'un çok büyük bir kısmı kan proteinleridir. Kan plazmasında bulunan ve çözünmüş haldeki her şey kanın Ozmotik değerinde etkilidir. Kan hücreleri plazmada çözünmeyen katı cisimler olduğundan kanın Ozmotik değerinde etkili değildir. İnsan kan plazmasında, glikojen, nişasta ve sindirim enzimleri bulunmaz.

Kan Hücreleri:

İnsanda, kan hücreleri alyuvar (eritrosit), akyuvar (lökosit) ve kan pulcuklarıdır.

Alyuvarlar (Eritrositler):

Bütün memeli hayvanların alyuvarları çekirdeksizdir ve hemoglobin taşırlar. Alyuvar, disk biçimindeki yapısından dolayı, membranı fazla gerilmeden şişebilir ve bol miktarda oksijen ve karbondioksit taşıyabilir. Alyuvarlar, çekirdeksiz oldukları için mitoz bölünmeyle çoğalmazlar.

Akyuvar:

Akyuvarlar, kan hücrelerinin 1mm³’te toplam 5-10 bin civarında bulunurlar. Beş çeşit akyuvar vardır.

Nötrofil:

Görevleri fagositoz yapmaktır. Yaşlarına göre, dolaşım kanında iki tip ayırt edilebilir.

a) Çomak Çekirdekli

b) Parçalı çekirdekli

Eozinofil:

Alerji ve parazit hastalıklarında sayıları artar.

Bazofil:

Heparin, histamin ve serotonin taşırlar.

Lenfosit:

Lenfositler, B lenfosit ve T lenfosit olmak üzere iki çeşittir. B lenfositler humoral bağışıklıktan sorumludurlar. T lenfositler ise yabancı dokuyu tanıyıp vücuttan atılmasını sağlarlar. Yarı hücresel bağışıklıktan sorumludurlar.

Monositler:

Vücut savunmasında ve korunmasında görevlidirler. Monositler, fagositoz yaparak vücuda giren yabancı maddeleri ortadan kaldırırlar. Dokularda bulunan makrofaj hücreleri de ayni şekilde yabancı maddeleri ortadan kaldırırlar.

Kan Pulcukları (Trombositler):

Bunlar, 1mm³ kanda 1000 tane kadardır. Kan pulcukları, diğer kan hücrelerinin parçalanması ile oluşurlar. Bazılarında çekirdek bulunabilir. Asıl görevleri damar dışına çıkan kanın pıhtılaşmasını sağlamaktır.

Kanın Pıhtılaşması:

Kanın pıhtılaşmasında kan pulcukları (trombositler) görev alır. Vücudun herhangi bir yeri kesildiğinde, kan basıncından dolayı, damar içindeki kan, kesikten vücut dışına çıkar. Buna "kanama" denir. Pıhtılaşma denilen olayla yara, fibrinproteinleri ve kan hücreleri ile kapatılarak kanama durdurulur.

Kas Dokusu:

Kas dokusu, çok hücreli hayvanların hareketini sağlayan dokudur. Kas dokusunun etrafında bulunan bağ dokusu, kas hücreleri arasında bulunmaz. Kas hücrelerinin zarına sarkolemma, sitoplazmasına ise sarkoplazma denir. Sarkoplazma içinde kasılıp gevşeme özelliğine sahip kas telcikleri (miyofibril) bulunur. Kas dokusu hücreleri yapısına göre iki çeşittir. Bunlar, çizgili ve düz kas dokusudur. Kalp kası yapı bakımından çizgili kasa benzese de çalışması çizgili kas gibi isteğimizle değil, istemsiz çalışır. Kasın çalışmasının kontrolü sinir sistemiyle olmaktadır. Sinirlerdeki bozulma, kasta felce yol açar. Kas dokusu, vücudun hareketini sağladığı için diğer dokulara oranla daha fazla oksijene ve enerjiye ihtiyaç duyar. Kalp kasında çekirdekler ortadadır.Kas lifleri iskelet kasındaki gibi düz lifler seklindedir. Fakat, bazen çatallanma yapar.

Düz Kas:

Işık mikroskobuyla incelendiğinde çizgili bir görüntüsü yoktur. Bu çeşit kas istemsiz çalışır ve otonom sinir sistemiyle idare edilir. Kasılma yönünden iki tip düz kas vardır.

a- Otomatik Düz Kas: Sinir olmasa da bu kas kasılır. (örnek: sindirim kanalı kasları)

b- Otomatik Olmayan Düz Kas: Yalnız sinir yoluyla kasılır. (örnek, büyük kan damarlarındaki düz kaslar)

İskelet Kası:

Işık mikroskobuyla incelendiğinde çizgili bir görüntüsü vardır. Yalnız sinir yoluyla uyarılır.

Kalp Kası:

Işık mikroskobuyla incelendiğinde çizgili bir görüntüsü vardır. İstemli çalışır. Sinirler olmasa da kas kasılır.

Çizgili Kasın Kasılması:

Huksley'in kayan iplikler hipotezine göre, kasılma sırasında iki Z çizgisi birbirine yaklaşır. Bu arada aktin ve miyozin iplikleri birbiri üzerinde kayarak ilerler. Kasın kasılması sırasında A bandının boyu kısalmadığı halde, I bandı daralır. Kasılmanın şiddetine göre H bandı daralarak kaybolabilir. H bandı kaybolduğunda M çizgisi kapanarak görülmez hale gelebilir. Kasın kasılması sırasında kasın boyu kısalır, fakat hacminde bir değişiklik olmaz.

Bağ Dokusu:

Bağ dokusu, organizmadaki çeşitli doku veya organları birbirine bağlayan dokudur. Bu doku, yumuşak organları korur ve onlara desteklik sağlar. Bağ dokusu vücudun savunmasında da görev alır.

Bu doku, bağ dokusu hücreleri, hücreler arası maddeler ve liflerden oluşmuştur. Bağ dokuda, hücreler az fakat ara madde daha fazladır. Bağ dokusunun üç tip hücresi vardır. Bunlar, fibroblastlar, mast hücreleri ve makrofajlardır. Fibroblastlar, özellikle embriyo evresinde yıldız şeklindedirler. Fibroblastların oluşturduğu lifler, ağsı, kollegen ve elastik lifler olmak üzere üç çeşittir. Makrofajlar, amip gibi yalancı ayaklarıyla hareket edip.vücuda giren bakteri gibi yabancı cisimleri yiyerek (fagositoz) vücudu savunurlar.

Yağ Dokusu:

Yağ dokusu, özelleşmiş bağ dokusu olarak kabul edilir. Yağ doku hücreleri, sitoplazmalarında yağ damlaları biriktirirler. Yağ dokusu organların etrafında bulunur ve organları ezilmekten korur. Kuşlar ve memeli hayvanlarda (sıcak kanlılar) deri altında bulunan kalın tabakası bu hayvanları soğuğa karşı korur.

Yağın canlıdaki asıl görevi yedek enerji maddesi olarak kullanılmasıdır.

KALITIM :

Kalıtım ve Genlerin Gametlere Geçişi:

Fenotip:

Bir canlının büyüklüğü, dış ve iç yapısı, rengi, davranışı gibi bütün özelliklerinin toplamıdır. Kısaca, bir canlının belli bir zamandaki görünüşüdür. Bir bireyin görünüşü (fenotipi), hem kalıtımı (genleri), hem de ortam ile genleri arasındaki. etkileşimin (modiflkasyon) bir sonucudur. Fenotip, genotipin görünüme yansımasıdır. Bireyin bazı özellikleri çevre şartlarından etkilenmez. Örneğin, kan grubu, göz rengi gibi. Ancak bireyin bazı özellikleri çevre şartlarından etkilenebilir. Örneğin deri rengi gibi.

Modifikasyon:

Modifikasyon, çevre şartlarının, genlerin çalışmasını etkileyerek bireyin fenotipindeki kalıtsal olmayan değişimlere neden olmasıdır. Modifikasyonlarda, ortam şartlarının değişmesiyle fenotipte meydana gelen değişmelerin nedeni, genlerin nükleotit sırasının değişmesi değil, çalışmasının değişmesidir. Modifikasyonlarda, bazı çevre

- Sıcaklık - Nem - Işık

- Besin

KIVRIK KANATLI

KIVRIK KANAT GENİNE SAHİP DROZOFİLA

Sıcaklık: Aşağıdaki anlatımda, sıcaklığın Sirke sineği (Drozofila) ve Himalaya tipi tavşan üzerine etkisi anlatılmıştır.

DÜZ KANATLI

15 C°

ò

25 C °

ò

3 C°

Kılların Kesildiği Bölgeye Buz Uygulanıyor

HİMALAYA

TİPİ TAVŞAN

ò

ò

20 C°

Kısa, küçük gövdeli

Nemli ve sulak ortam

Nemi az ve kurak ortamlarda yetiştirme

Genetik özelliklerinin elverdiği ölçüde uzun ve iri gövdeli

BÜTÜN KARA BİTKİLERİ NEMLİ VE SULAK ORTAMLARDA YETİŞTİRİLDİĞİNDE İRİ GÖVDELİ OLURLAR

Nem: Aşağıda nemin, nemli ve suyu seven kara bitkilerinin Üzerindeki etkisi anlatılmaktadır.

Albinodur (Klorofil sentezi olmadığından açık sarı renklidirler)

Klorofil sentezi yaparlar ve yeşil renkli olurlar

Karanlık ortamda

Işıklı ortamda

BÜTÜN BİTKİ TOHUMLARININ ÇİMLENMESİ

Işık: Aşağıdaki anlatımda, ışığın bitkiler üzerine etkisi anlatılmıştır.

Doğurgan kraliçe arı oluşur

Peteğin iri gözlerinde,besince zengin arı sütü ile beslenme

Kısır dişi işçi arılar oluşur

BAL ARISI

YUMURTASI

Peteğin normal gözlerinde,besince fakir polen ile beslenme

Zayıf Olur

Az Beslenme

NORMAL İNSAN

Besin: Aşağıdaki anlatımda, besinin insan ve arılar üzerine etkisi anlatılmıştır.

Fazla Beslenme

Şişman Olur

Genotip:Organizmanın genetik yapısına genotip adı verilir. Bir hücrede birden fazla Gen DNA vardır. Aynı DNA üzerindeki genlere bağlı genler, ayrı DNA'lar üzerindeki genlere ise bağımsız genler denir. Genler, enzim ve protein sentezini yöneterek, bireyin görünüşünü (fenotipini) ortaya çıkartırlar. Baskın (dominant) genler, bireyin fenotipinde kendi varlığını her zaman gösterirken çekinik (resesif) genler, bireyin fenotipinde kendi varlığını sadece homozigotken gösterirler.

Populasyon genetiğinde

Alel Genler:

Baskın alel gen = P Çekinik alel gen = q ile gösterilir.

Sarı (S) Yeşil (s)

Düzgün(D) Buruşuk (d)

A a

Z Z Kırmızı (K) Eş baskınlık Beyaz (B) Normal genler (H) Hemofili (h)

Alel Genler:

Diploid kromozomlu hücrelerdeki alel genler homolog kromozomların karşılıklı bölgelerinde (lokus) yer alırlar. Bunlar diploid kromozomlu hücrelerde ikisi baskın (AA), ikisi çekinik (aa) veya birisi baskın diğeri çekinik (Aa) olabilirler. Homolog kromozomlar üzerindeki alel genler mayoz bölünme sırasında homologların ayrılması ile birlikte birbirinden ayrılarak ayrı gametlere geçerler. Gametlerde alel genlerden birisi bulunur. Bu yüzden gametlerdeki genler (A)veya (a) ile gösterilir.

P 1 TESTİS

A

A

A

A

€ MAYOZ

Alel genler

MİTOZ

A

a

a

a

a

P 1 OVARYUM MAYOZ

YUMURTA

2.Birey genotipin ve fenotipini bulma

Gamet Genotipini Bulma:

Gametlerin fenotipi olmadığından sadece genotipinden bahsedilir. Homolog kromozomlar üzerindeki alel genler, mayoz bölünme sırasında homolog kromozomlarla birlikte ayrılarak farklı gametlere geçerler. Bu yüzden, gametlerde, alel genlerden sadece bir tanesi bulunur. Farklı özellikleri temsil eden, birden çok alel genlere sahip bir bireyin kaç çeşit gamet verdiği 2ⁿ formülü ile bulunur. (n=heterozigot gen çifti sayısı)

Genler:

Aynı kromozom üzerindeki genler bağlı, ayrı kromozom üzerindeki genler ise bağımsız genlerdir.

Mendel Çaprazlamaları:

Mendel, bireyin özelliklerini ortaya çıkartan genlerin, bireyde birbirinden bağımsız olduğunu düşünmüştür. Buna bağımsız genler kuralı denilir. Mendel' in bağımsız genler kuralını savunmasının nedeni, büyük bir bilimsel tesadüfün sonucudur. Mendel bezelyelerde çalışmış ve tesadüfen, ayrı kromozomlar üzerindeki genlere isabet eden özellikleri ele almıştır. Mendel, 1 - 2 ile gösterilen homolog kromozomlardan sadece A genine karşılık gelen özelliği çalışırken, 5 - 6 ile gösterilenden sadece T genini seçmiştir. Eğer bağlı genlerden ikisini seçseydi (Örneğin, b ile birlikte k' yi), bu sonuçlan elde edemeyecekti. Çünkü, Mendel zamanında, bağlı genlerin krossing overdan sonra gametlere geçtiği bilinmiyordu.

- Bağımsız genlerin gametlere geçişi

- Bağlı genlerin gametlere geçişi

Bağımsız Genlerin Gametlere Geçişi:

Mendel, bağımsız genlerin gametlere geçişi sırasında birbirinden bağımsız olarak ayrıldıklarını ileri sürmüştür. (Bağımsız ayrılma kuralı). Bağımsız genler, gametlere birbirinden bağımsız olarak geçerler. Ekrandaki genotipe sahip bir bireyden oluşacak gametlerin genotipleri dört çeşit olabilir. Ve bu genotiplerin görülme olasılıkları hepsi için, 1/4 'tür

. Bağlı Genlerin Gametlere Geçişi:

Bağlı genlerin, krossing over ile birbirinden ayrılma ihtimalleri, bağlı genlerin arasındaki mesafe ile doğru orantılıdır.Yani, genler arasındaki mesafe ne kadar artarsa, bağlı genlerin krossing over ile birbirinden ayrılma ihtimalleri o kadar fazla olur. Genler arasındaki mesafe çok yakın ise bağlı genler birbirlerinden ayrılmayabilirler.

Mendel'İn Çalışmalarında Bezelyeyi Seçmesinin Nedeni:

Mendel çalışmalarını çiçek taç yapraklarının özel durumundan dolayı, kendi kendine tozlaşma yapabilen bezelye {Pisum sativum} bitkisi ile yapmıştır.Çalışmalarında, an döl (homozigot) bireyler kullanmıştır.

Mendel' in bezelye çeşitleri arasında, çiçekleri renkli veya beyaz, gövdesi uzun veya cüce, tohumlan yeşil veya san, tohumlan düzgün veya buruşuk olanlar vardı.

Monohibrit Çaprazlama Çeşitlerinde Genotip - Fenotip Oranları:

Aşağıda verilen tablonun bilinmesinde fayda vardır. Çünkü, dihibrit ve polihibrit çaprazlama örneklerindeki genotip ve fenotip oranlarının bulunmasında bu tablodaki oranlar kullanılacaktır.

Kontrol (Geri) Çaprazlama:

Kontrol çaprazlama, fenotipi baskın olan bir özelliğin, genotipinin homozigot (AA) mu heterozigot (Aa) mu olduğunu öğrenmek için yapılır. Yanda görüldüğü gibi.fenotipi baskın olan bir özelliğin genotipini öğrenmek için, bu birey (x) genotipi bilinen bir bireyle (y) çaprazlanır. Genotipi bilinen en uygun örnek ise, fenotipi çekinik olan bir bireyin genotipi mutlaka homozigot (aa)'tur. - Çaprazlama sonucu oluşan oğul döllerin hepsi baskın fenotipteyse, x=AA'dır. Çaprazlama sonucu oluşan oğul döllerin bazıları çekinik fenotipteyse, x=Aa'dır.

Eş (Eksik) Baskınlık:

Genler bazen birbiri üzerine baskınlık kuramayabilirler. Bu durumdaki genler etkilerini, fenotipte birlikte gösterirler. Akşam sefası {Mirabilis japala} bitkisinde, kırmızı çiçek rengi veren (K) gen ile beyaz çiçek rengi veren (B) gen eş baskındır. Kırmızı ve beyaz çiçekli akşam sefalarının çaprazlanmaları ile oluşan F₁ dölünün hepsi pembe renkli çiçekler vermiştir.

İki Karakterin (Dihibrit) Kalıtımı:

Buraya kadar anlatılan konularda , tek karakter bakımından (örnek: siyah -beyaz) baskınlık veya çekiniklik durumu gösteren alel genler ele alınmıştı. Burada iki karakterin (örnek: siyah, uzun - beyaz, kısa) çaprazlaması ele alınacaktır.

Kan Gruplarının Kalıtımı (Çok Alellik):

Mendel genetiğinde bir özelliği belirleyen iki alel genden bahsedilir. Halbuki kan gruplarını üç alel gen (A, B, 0) kontrol etmektedir. Ancak bir bireyde bu üç genden sadece ikisi bulunabilir.

- Kan Grupları

- Kan Gruplarında Rh Faktörü

- Kan Uyuşmazlığı

Kan Grupları:

İnsan alyuvarında kan gruplarını ayırt ettiren faktörler A, B, Rh, M ve N faktörleridir. M ve N faktörleri kan nakli bakımından önemli değildirler, fakat adli tıp olaylarında, örneğin bir çocuğun babasının tayininde kullanılabilirler. Kan grubunu belirleyen, alyuvar (eritrosit) zarındaki glikoprotein (=antijen) çeşidi ile, kan sıvısındaki (=plazma) antikor çeşididir.

Aglutinasyon (Çökelme):

Kan nakillerinde kan verenin antijeni ve kan alanın antikom göz önünde bulundurulmalıdır. Eğer kanda bir antijen ve bu antijene uygun antikor karşılaşırsa çökme, yani aglutinasyon olur.

Çöken Çöktüren

Antijen + Antikor Çökme

(Aglutinojen) (Aglutinin) (Aglutinasyon)

Kan Nakli:

Kan grupları arasında 0 kan grubu genel vericidir. Bu kan grubu sadece 0 kan grubundan kan alabilir. AB kan grubu ise genel alıcıdır. Bu kan grubu sadece AB kan grubuna kan verebilir. İnsanlar arasında kan nakillerinde sıfır kan grubu genel vericidir. Sıfır kan grubu A, B ve AB kan grubuna sahip bireylere verildiğinde hiçbir bireyde çökmeye neden olmaz. Çünkü sıfır kan grubuna sahip bireyin alyuvar yüzeyinde hiç bir antijen bulunmaz. Kan grupları arasında AB kan grubu genel alıcıdır. Çünkü AB kan grubuna sahip bireylerin kan plazmasında hiç bir antikor bulunmaz.

Kan Gruplarında Rh Faktörü:

Bu alyuvar protein (antijen) çeşidi ilk defa Rhesus maymununda tespit edildiği için buna Rh antijeni (D antijeni) denilmiştir.

Kan Uyuşmazlığı (Eritroblastosisfötalis):

Eğer anne Rh-, fetus Rh+ ise kan uyuşmazlığı söz konusudur. Fetusun Rh proteini anneye geçerse, annede Rh antikoru oluşur. Bu antikor fetusa geçtiğinde, fetusun eritrositleri (alyuvarlar) parçalanır ve fetus ölür.

Anne Rh+ ,fetus Rh- ise, doğacak çocuk yönünden problemli bir durum ortaya çıkmaz. Çünkü, annenin kanı fetusa geçse bile, fetusun bağışıklık sistemi henüz gelişmediğinden, fetus henüz antikor üretemez. Fetusta Rh proteini bulunmadığı için fetus kanının anneye geçmesinin bir sakıncası yoktur.

Eşeye Bağlı Kalıtım (Gonozomal Kalıtım):

Eşeye bağlı kalıtıma, gonozomal kalıtım da denilmesinin nedeni, bahsedilecek olan özelliklerin X veya Y gonozomu üzerinde bulunan genlerle ilgili olmasıdır. Daha önce öğrendiğimiz gibi insanlarda dişi bireyler XX, erkek bireyler XY gonozomlarına sahiptirler.

· Y Gonozomu ile Taşınan Genler

· X Gonozomu ile Tasınan Genler

Y Gonozomu ile Taşınan Genler:

Buna, dazlaklık, kıllı kulak ve balık pulluluk genleri örnek verilebilir. Dişilerde Y gonozomu bulunmadığı için bu özelliklere dişilerde rastlanmaz. Bir erkekte bu özelliklerden birisi varsa, bu erkeğe bu özellik % 100 ihtimalle babasından geçmiştir. Annesinde Y kromozomu bulunmadığından annesinden geçmesi olasılığı sıfırdır.

X Gonozomu ile Taşınan Genler:

Bunlara, hemofili (kanın pıhtılaşmaması), kırmızı-yeşil renk körlüğü ve sirke sineklerinde rastlanan beyaz göz genleri örnek verilebilir. Bunlar X gonozomu ile taşınan çekinik genlerdir. Normal genler bu genlere baskındır. Erkeklerde Y gonozomunda bu gene karşılık gelen kısım bulunmadığından,X gonozomundaki özellik kendisini erkeğin fenotipinde doğrudan gösterir. Dişi fenotipinde bu çekinik özelliklerden birisinin görülmesi için homozigot durumda bulunması şarttır.

Populasyon :

Belli bir alan içinde bulunan aynı türe alt canlıların oluşturduğu topluluktur. Her populasyonun kendisine alt bir "gen havuzu" vardır. Bu gen havuzunun kaynağı, o populasyonu oluşturan erkek ve dişi bireyler ile bu bireylerin gametleridir.

Populasyonun gen havuzunu, o populasyonu oluşturan tüm bireylerin baskın ve çekinik genleri oluşturur.

Populasyon Genetiği ( Hardy- weinberg Kuralı) :

Hardy-Weinberg Kuralını Bozan Etmenler:

Aşağıdaki durumlar bir populasyonun gen havuzunu değiştiren etmenlerdir.

a. Mutasyon: Populasyondaki baskın veya çekinik genlerden birini etkileyen bir mutasyon populasyonun dengesini bozar. Örneğin, atmosferdeki ozon deliğinden gelen bilinmeyen bir ışığın açık gözlüleri (q²) öldürdüğünü düşünürsek, dünyada siyah gözlülerin frekansı artar. Bir zaman sonra dünya sadece homozigot siyah gözlülere (p² ) kalabilir.

b. Doğal seleksiyon: Yukarıda verilen mutasyon örneği aynı zamanda doğal seleksiyona neden olan bir örnektir. Çünkü, açık göz rengine sahip bireyler doğal seleksiyonla elenirler.

c. İzolasyon (Ayırt edilme): Bir populasyonda bulunan erkek ve dişi bireyler bir birleriyle rastgele çiftleşmeler yaparak populasyon dengesini kurarlar. Fakat rastgele çiftleşmenin engellenmesi Hardy-Weinberg kuralını geçersiz kıllar.

d. Göç: Bir populasyonun yaşadığı sınırlı alana p² , 2pq veya q² lerin girmesi (içe göç) veya bu alandan çıkması (dışa göç) bu dengeyi bozacaktır

KROMOZOM YAPILARI VE HÜCRE BÖLÜNMELERİ

Kromozomun Yapısı

KromozomYapısı:

Hücre bölünmesi konusunun anlaşılabilmesi için bölünmede asil işi gören kromozomların yapısının, hücredeki sayılarının, kromozom sayılarına göre hücre çeşitlerinin ve genlerine göre kromozom tiplerinin bilinmesi gerekir.

-Kromozomun yapısı

-Kromozom sayıları

-Kromozom çeşitleri

Kromozomun Yapısı: Kromozom ökaryot hücrelerin çekirdeği içinde kromatin iplikleri halinde bulunurlar. Bu kromatin ipliklerinin içinde DNA (DNA, deoksiribozlu nükleotitlerden oluşmuş, çift sarmal yapısındadır. DMA, insan alyuvarları hariç, tüm hücrelerde bulunur. Çünkü, alyuvarlar yapımları sırasında çekirdekli olmalarına rağmen, olgunlaşma periyotları boyunca hemoglobin depolarlar. Bunun sonucunda çekirdeklerini ve sitoplazmik organellerini kaybederler. DNA, ökaryot hücrelerde proteinlere birlikte bulunur. Prokaryot hücrelerdeki DMA ise proteinsiz olarak bulunur. DNA'nin görevi kısaca kalıtım ve hücre yönetimini sağlamak olarak özetlenebilir.) ve Protein

(Ökaryot hücrelerde bulunan bir kromatin ipliğinin yapısını incelediğimizde,

- Çift sarmallı çok uzun DNA molekülü,

- DNA ile yaklaşık olarak aynı ağırlıkta, bazik özellik gösteren histon proteini,

- Çevresinde az miktarda, asidik nonhiston (yarı, histon olmayan) proteinleri ve RNA molekülünün bulunduğunu görürüz.)vardır.

Kromozonun Yapısı:

Bir hücre için genel olarak iki evre tanımlayabiliriz. Bu evreler dinlenme evresi ve bölünme evresidir. Kromatin ipliği, dinlenme evresi ve bölünme evresinde farklı formlarda görülür. Kromatin ipliği, evrelere bağlı olarak üç farklı formda bulunabilir.

Eşlenmemiş Kromatin İpliği : Kromozomlar, ökaryot hücrelerin çekirdeği içinde, kromatin iplikleri halinde bulunurlar. Bölünme evresinde olmayan bir hücre çekirdeğindeki uzun kromatin iplikleri, bir ip yumağı şeklinde bulunur. Bu ip yumağının içinde eşlenmemiş kromatin ipliği vardır.

İki Kromatitli Kromatin İpliği : Hücre bölünmeye başlamadan önce kromatin iplikleri içindeki DNA, kendisini eşler ve her bir eşe kromatit denir.

- Kromozom

Hücre bölünmesi sırasında, iki kromatit, kıvrımlar yaparak kısalıp kalınlaşır ve kromozoma dönüşür. Kromozomlarda aynı genlere sahip iki kardeş kromatit bulunur.

Kromozomun Yapısı:

Hücre, bölünmeye başlamadan önce, kromatin ipliği kendini eşleyerek iki kromatitli kromatin ipliğini oluşturur. İki kromatitli kromatin ipliği ise kısalıp kalınlaşarak kromozom halini alır.

Kromozom Sayıları:

Ökaryot hücreli canlılarda, hücrelerdeki kromozom sayıları açısından iki çeşit hücre görülebilir. Bu hücre tiplerinden birisi n (haploid) kromozomlu olan sperm ve yumurta gibi üreme hücreleri iken, diğeri 2n (diploid) kromozomlu vücut hücreleridir.

Kromozom Sayıları

Bir türe ait bireylerdeki kromozum sayısı aynıdır. Bu sayı, vücudu oluşturan soma hücrelerinde diploid, gametlerinde ise bu sayının yarısı (haploid) kadardır.

Tür adı
Sirke sineği	8	4
İnsan	46	23
Kurt bağrı bitkisi	46	23
Tropikal bir balık türü	46	23
Bezelye	14	7
At kuyruğu bitkisi	216	108

Aynı kromozom sayısına sahip- farklı tür canlılar olabilir.

Kromozom sayısı ile canlının evrimleşmişliği arasında bir ilişki yoktur. Çünkü en evrimleşmiş canlı sayıları insanda 46 kromozom bulunduğu halde, at kuyruğu bitkisinde 216 kromozom vardır. Türleri arasındaki fark, kromozom sayısı ile değil, kromozomlar üzerindeki genlerin yapı ve düzenleri ile ilgilidir.

Genlerine Göre Kromozom Çeşitleri:

Daha önceden de bahsedildiği gibi kromozomlar üzerinde gen adı verilen kısımlar bulunur. Genler, kalıtım ve hücre yönetiminden sorumludurlar.

Kromozomlarda bulunan genlere göre kromozomları iki gruba ayırabiliriz.

-Otozom ve Gonozom

-Homolog Kromozomlar

Otozom ve Gonozom:

Bir türün bütün bireylerindeki gametlerde (sperm veya yumurta hücrelerinde) farklı şekil ve büyüklükte olan ve farklı genlere sahip kromatin iplikleri bulunur.

Bunlar, gonozom (Kromatin ipliklerinden birisi turun ses, kıl gibi cinsiyeti ile ilgili olan genleri taşır. Bu ipliğe gonozom denir. Yumurtada sadece X gonozomu bulunurken, spermde ya X ya da Y gonozomu bulunur. Yapısal olarak Y gonozomu, X gonozomuna göre daha küçüktür.)ve otozomlardır. (Kromatin ipliklerinden birisi türün ses, kıl gibi cinsiyeti ile ilgili olan genleri taşır. Bu ipliğe gonozom denir. Yumurtada sadece X gonozomu bulunurken, spermde ya X ya da Y gonozomu bulunur. Yapısal olarak Y gonozomu, X gonozomuna göre daha küçüktür.)

Homolog Kromozomlar:

Yumurta, sperm tarafından döllendikten sonra aynı şekil ve büyüklüğe sahip kromatin iplikleri zigotta bir araya gelirler. Bin anadan, diğeri babadan gelen, şekil ve büyüklükleri aynı, genleri farklı kromozomlara homolog kromozomlar denir.

HÜCRE BÖLÜNMESİ :

Hücre Bölünmesi:

Hücreler ancak bölünerek çoğalabilirler. Bu bölünme sırasında çekirdekte bulunan kalıtsal bilgi kardeş hücrelere aktarılır. Bir hücrenin bölünebilmesi için belirli bir büyüklüğe gelmesi gerekir.

Bölünmenin Yararları:

Eğer bir canlı, bir hücrenin büyümesi sonucu meydana gelmiş olsaydı, bu canlıda hem hücre içi taşınma olayları zor olacak, hem de difüzyon yüzeyi azaldığı için dışarıdan alınacak besin miktarı azalacaktı.

Ancak hücre bölünmesi ile bu zorluklar ortadan kaldırılmış olur. Hücre bölünmesi ile hem hücre içi taşıma olayları kolaylaşırken, hem de difüzyon yüzeyi artar.

Alt Başlıklar:

Hücre bölünmesi konusunu bazı alt başlıklar altında inceleyebiliriz:

-Mitoz hücre bölünmesi

-Mayoz hücre bölünmesi

-Mitoz- mayoz karşılaştırması

-Üreme organında mayoz

-Kromozomlarda ayrılmama

Mitoz Hücre Bölünmesi:

Mitoz, temel olarak tüm hücre çeşitlerinde görülen bir hücre bölünmesi tipidir. Ancak, memeli alyuvarı, ergin insandaki sinir hücreleri ile sperm ve yumurta, mitoz veya mayoz bölünme geçirmezler. Mitoz, tek hücrelilerde üreme, çok hücrelilerde vücut büyümesini sağlar.

Mitoz hücre bölünmesi 3 evrede incelenir.

1. Mitoza hazırlık (interfaz)

2.Çekirdek bölünmesi ( karyokinez )

3- Sitoplazma bölünmesi (stokinez )

Mitoz Hücre Bölünmesi:

Daha önce de bahsedildiği gibi mitoz hücre bölünmesi 3 evrede incelenebilir:

I. Mitoza hazırlık evresi (İnterfaz)

II. Çekirdek bölünmesi evresi (Karyokinez)

a) Profaz

b) Metafaz

c) Anafaz

d) Telofaz

III. Sitoplazma bölünme evresi (Sitokinez)

Zigotta Mitoz:

Daha önceki konularda anlatıldığı gibi spermin yumurtayı döllemesi sonucu zigot oluşur. Zigot daha sonra mitoz bölünmeler geçirerek canlıyı oluşturur. Yandaki animasyonda zigotun geçirdiği mitoz, kromozom düzeyinde anlatılmıştır.

Mitoz Bölünmenin Görüldüğü Durumlar:

Bazı doku hücrelerinde çekirdek bölünmesini takiben Sitoplazma bölünmesi, olmaz böylece kök çekirdekli hücreler oluşur.

Mitoz hücre bölünmesi belli bir kontrolle gerçekleşir. Eğer hücre bölünmesini kontrol eden etmen iş görmez ise hücre kontrolsüz olarak devamlı bölünür.

Mayoz Hücre Bölünmesi

Bu bölünme şekli sadece eşeyli üreme yapan canlıların üreme organlarındaki 2n kromozomlu hücrelerde olur. Mayoz bölünme geçirecek olan hücreye eşey ana hücresi denir.

Mayoz Bölünme:

Mayoz bölünme, I. mayoz ve II. mayoz olmak üzere iki ayrı evrede gerçekleşir.

I. Mayoz bölünme

I İnterfaz

I. Profaz

I. Metafaz

I. Anafaz

I. Telofaz

I. Sitoplazma bölünmesi

II. Mayoz bölünme

II. İnterfaz

II. Profaz

II. Metafaz

II. Anafaz

II. Telofaz

II. Sitoplazma bölünmesi

Sperm ve Yumurta:

Testislerde sperm, yumurtalıklarda yumurta oluşumu mayoz bölünme sonucunda olur.

Mayoz Bölünmede Kromozom Hareketleri:

Mayoz bölünmede iki kez çekirdek, iki kez sitoplazma bulunur. Sonuçta bir hücreden dört hücre oluşur.

I. Mayozda homolog kromozomlar birbirinden ayrıldığı için, I. Mayoz sonucu n kromozomlu iki hücre oluşur.

Mitoz-Mayoz Hücre Bölünmelerinin Karşılaştırılması :

Mitoz ve mayoz hücre bölünmeleri karşılaştırıldığında bu iki bölünmenin benzer ve farklı özelliklerinin olduğu görülmektedir.

-Kromozom seviyesinde mitoz - mayoz karşılaştırılması

-Mitoz- mayoz karşılaştırması

-Mitoz- mayoz benzerliği

Üreme Organlarında (Gonadda) Mayoz:

Mayoz bölünme, eşeyli üreyen canlıların gonad denilen üreme organlarında olur. Erkek gonada testis, dişi gonada ovaryum (yumurtalık) denir. Testiste mayoz bölünme ile sperm oluşmasına spermatogenez, ovaryumda mayoz bölünme ile yumurta (ovum) oluşmasına oogenez denir.

-Spermatogenez

-Oogenez

-Spermatogenez-oogenez karşılaştırması

Seminifer Tüpleri:

İnsan testisi enine kesildiğinde testisin seminifer tüpleri denilen bir çok tüpçüklerden oluştuğu görülür. Tüpçüklerin arasında testosteron hormonu salgılayan ara hücreler ve besin hücreleri bulunur. Seminifer tüpçüklerinden bir tanesini ele alırsak tüpün iç kısmının spermatogonyum denilen hücrelerle kaplı olduğu görülür.

Sperm Oluşumu:

Spermatitler, sperme dönüşürken sitoplazmalarını kaybederler. Böylece hareket yetenekleri artmış olur. Spermatidin golgi cihazı, spermin önünde akrozom denilen bölgeyi oluşturur. Spermatidin sentriollerinden birisi şekil değiştirerek spermin kuyruğunu oluşturur. Kuyruk, spermin hareketini sağlar. Spermatidin mitokondrileri, spermin boyun bölgesine yerleşirler. Mitokondriler, kuyruk hareketl için enerji sağlarlar.

Kromozomlarda Ayrılmama:

Mitoz ve mayoz hücre bölünmesi sırasında iğ iplikleri, kromozomların sentromer bölgesine bağlanarak onları kutuplara çeker. Bazen, bağlanma veya sentromer bölünmesi hatasından dolayı kromozomlardan bir veya bir kaçı birbirinden ayrılamaz. Bu durumda hücrelerden birinde eksik, diğerlerinde ise fazla kromozom bulunur.

-Mitoz’da ayrılmama

- Mayoz'da ayrılmama

Mitoz Bölünmede Ayrılmama:

Mitoz sırasında kardeş kromatitler birbirinden ayrılmaz ise eksik ve fazla kromozomlu iki hücre oluşur. Kromozomların ayrılmaması, otozomlarda veya gonozomlarda gerçekleşebilir. Bu olay zigotun mitoz bölünmesi sırasında gerçekleşmiş ise oluşan canlının yarısındakiler fazla otozom veya gonozom taşırlar. Otozomlar, bireyin vücut özellikleri ile ilgili genleri taşıdığından, otozomu eksik olan hücreler genellikle ölürler. Gonozomu eksik olan hücreler bireyin üreme organına isabet ediyorsa bireyde kısırlık ortaya çıkar.

-Mitoz Bölünmede Otozomlarda Ayrılmama

-Mitoz Bölünmede Gonozomlarda Ayrılmama

Mayoz Bölünmede Ayrılmama:

Spermatogenez veya oogenez'in I. mayoz veya II. Mayoz evrelerinde ayrılmama görülebilir. Bu durumda kromatitler ayrılmazlar. Ayrılmama olayı oogenezde olmuşsa sonuçları önemlidir. Çünkü, oogenez sonucunda döllenme yeteneği olan bir hücre oluşur. Bu yumurta ya eksik, ya da fazla kromozom taşır. Ayrılmama olayı spermatogenezde olmuşsa dört spermden bir tanesi anormal kromozom sayısına sahip olur. Bu anormal spermden birisinin normal yumurtayı dölleme şansı düşüktür.

-Mayoz Bölünmede Otozomlarda Ayrılmama

-Mayoz Bölünmede Gonozomlarda Ayrılmama

SİSTEMLER VE DUYU ORGANLARI :

Taşıma Sistemleri:

Taşıma sistemi konusunu, bitkilerde ve hayvanlarda olmak üzere, iki ana başlık altında inceleyeceğiz:

- Bitkilerde Taşıma Sistemi

- Hayvanlarda Taşıma Sistemleri

Bitkilerde Taşıma Sistemi:

KSİLEM

Yüksek yapılı bitkilerde, hem köklerden alınan suyun fotosentezde kullanılmak üzere yapraklara, hem de yapraklarda üretilen besinlerin fotosentez yapamayan hücreler.e iletilmesi, iletim demetleriyle gerçekleşir. iletim demetleri, odun (ksilem) ve soymuk iletim demetinden (floem) oluşur.

· Odun (Ksilem) Demetleri

· Soymuk(Floem) Demetleri

Odun İletim Demetleri:

Odun iletim demeti hücrelerinin ara çeperleri erimiş, yan çeperleri kalınlaşarak boru şeklini almıştır. Bu borulara odun boruları denir. Hücrelerinin sitoplazması azdır. Bu iletim demetinin çevresinde, canlı parankima hücreleri ve destek hücreleri bulunmasına rağmen, odun boruları ölüdür. Odun iletim demetleri, soymuk iletim demetlerine göre, gövdede içte, yaprakta ise üstte yer alır. Bu tip iletim demetlerinin görevi, su ve mineraller gibi inorganik maddelerin, kökten yapraklara doğru taşınmasını sağlamaktır. Bu taşıma, tek yönlü olur.Odun iletim demetlerinde taşınma, dört faktörden etkilenir:

1- Kök ozmotik basıncı (Kök ozmotik basıncı suyun gövdeden yukarı doğru 30 metre yüksekliğe kadar çıkmasını sağlar. Bu basınç hava basıncının 2-3 katı kadardır ) ile topraktan alınan su yukarı doğru itilir.

2- Yaprak ozmotik basıncı ile odun borularındaki su yukarı doğru emilir.

3- Odun borularının kılcallığı : Su kılcal borulardaki iç çeper moleküllerinin su moleküllerini çekmesi ile taşınır. Kılcal borularda suyun yükselişi oldukça yavaş olur. Bu nedenle çok yüksek bitkilerde suyun taşınması bu yolla olmaz (kılcallık artıkça suyun yukarı doğru yükselmesi artar).

4- Terleme ve kohezyon kuvveti: Yapraklarda terleme ile su kaybedince, yaprak hücrelerinin yoğunluğu artar ve odun boruları içerisindeki su üzerine bir gerilim uygular.bu emme gücü hava basıncının 30 katı kadar olup, aynı durum kökte de söz konusudur. Böylece gerilim altında tutulan su sütunu kök hücrelerinden yapraklara kadar iletilir. Boyu 100 m. Ve daha fazla olan ağaçlarda suyun taşınması bu teori ile açıklanır.

Soymuk İletim Demetleri:

Soymuk iletim demeti hücrelerinin ara çeperleri tamamen erimediğinden, kalburlu borular oluşmuştur. Hücrelerinin sitoplazması boldur. Bu iletim demetleri çevresinde, arkadaş hücreleri ve destek hücreleri bulunur. Soymuk iletim demetleri canlıdır. Soymuk iletim demetleri, odun iletim demetlerine göre, gövdede dışta, yaprakta ise altta yer alır. Soymuk iletim demetlerinin iki tane görevi vardır.

1- Yapraklarda fotosentez ile üretilmiş olan glikozun, diğer kısımlara taşınması

. 2- Köklerden alınan amino asitlerin, diğer kısımlara taşınması.

Bu yüzden, soymuk iletim demetlerinde, taşıma iki yönlüdür. Bu taşıma, sadece difüzyon ve aktif taşıma ile yapıldığından, odun iletim demetlerindeki taşımadan daha yavaştır.

Stomalar:

Yüksek yapılı bitkilerde, köklerde bulunan emici tüylerle alınan suyun korunması önemlidir. Suyun korunması sağlanırken bir yandan da kohezyon kuvvetinin çalışması için terleme olayının gerçekleşmesi gerekir.

Bitkilerde terleme olayı stomalar aracılığıyla gerçekleşir.

Hayvanlarda Taşıma Sistemleri:

Hayvanlarda taşıma işlemini gerçekleştiren sıvı (kan) vücutta dolaşır. Bu yüzden hayvanlardaki taşıma işlemine "dolaşım", taşıma işini gerçekleştiren sisteme de "dolaşım sistemi" denir. Hayvanlardaki dolaşım sisteminde görev alan kanın temelde dört görevi vardır:

1. Sindirim sisteminden vücuda alınan besinleri hücrelere taşır.

2. Solunum organlarından alınan gazlan hücrelere, hücrelerde oluşan karbondioksidi solunum organına taşır.

3. Hücre metabolizması sonucu oluşan artık ürünleri boşaltım organına taşır.

4. Hormon üreten (endokrin) hücrelerin kana verdiği hormonları diğer hücrelere taşır.

Homeostasis:

Hücrelerin, doku sıvısının ve kanın belirli ve kararlı bir iç dengesi vardır. Buna kısaca iç denge veya homeostasis denir. Bu dengenin kurulmasında dolaşım sistemi önemli görev alır. Homeostasisnin sağlanmasında dolaşım sistemi sindirim, solunum, boşaltım sistemleri ile birlikte çalışır. Homeostasisnin sağlanması için bunlara sinir sistemi ile birlikte endokrin sistemi de yardım eder.

Açık Dolaşım Sistemi:

Açık dolaşım sistemi toprak solucanı hariç omurgasızların hepsinde görülür. Bu dolaşım sisteminde kalp, atardamar ve toplardamar bulunur. Kılcal damar bazılarında vardır. Kılcal damar olanlarda kılcalların ucu vücut boşluğuna açılır. Kan, damarlar dışında doku hücrelerini yalayarak dolaşır. Bu yüzden kan dolaşımı yavaştır.

Kapalı Dolaşım Sistemi:

Kapalı dolaşım sistemi.toprak solucanı ve tüm omurgalılarda görülür. Bu dolaşım sisteminde kalp, atardamar.toplardamar ve kılcal damar bulunur. Kılcal damarların uçlan, açık dolaşım sisteminde olduğu gibi açık değildir. Kan kılcal damarlar içinde doku hücreleri arasından geçer ve kan dolaşımı hızlıdır

Özellikler :

Kapalı Dolaşım:

- Vücudun tüm organlarına kanı kalp verir, kalp alır. Organlar bu kandan besin ve oksijen alır, artık maddelerini bırakırlar. Organlardaki kan tekrar kalbe döner.

- Kalpten organlara kan götüren damarlara “atardamarlar” denir. Örneğin, kalpten akciğere kan götüren atardamarlara akciğer atardamarı, karaciğere götürene karaciğer atardamarı denir.

- Organlardaki kanı kalbe getiren damara “toplardamar” denir. Örneğin, akciğerden aldığı oksijenli kanı kalbe getiren damara akciğer toplardamarı denir.

- Atardamarlar, kalbin karıncıklarından çıkarlar.

- Toplardamarlar, kalbin kulakçıklarına kan getirir.

- Karıncık kanı, kasılarak atardamarlara verildiğinden, kulakçıklardan daha kaslı, dolayısıyla daha iridir.

- Hayvanlarda Dolaşım Sistemleri:

Dolaşım sistemi sindirim, solunum ve boşaltım sistemi ile birlikte çalışır.

Hayvanlardaki Dolaşım Sistemleri:

- Böceklerde Dolaşım Sistemi

- Balıklarda Dolaşım Sistemi

- Kurbağa Ve Sürüngenlerde Dolaşım Sistemi

- Kuş Ve Memelilerde Dolaşım Sistemi

Böceklerde Dolaşım Sistemi:

Böceklerde 9-11 gözlü kalp bulunur. Kalbin kasılması ile aort denilen vücut atar damarına verilen kan, aorttan vücut boşluğuna verilir. Kan tüm organların etrafını dolaşarak kalbin gevşemesi ile hem toplar damardan hem de ostium denilen açıklıklardan kalbe döner.

Balıklarda Dolaşım Sistemi:

Balıkların kalpleri iki gözlüdür. Balığın solungacında temizlenen kan diğer omurgalılardaki gibi tekrar kalbe dönmediği için kalpte her zaman kirli kan bulunur.

Kurbağa ve Sürüngenlerde Dolaşım Sistemi:

Kurbağa ve sürüngenlerde dolaşım sistemi ve kanın vücutta dolaşması aynıdır. Her ikisinde de kalp iki kulakçık, bir karıncık olacak şekilde Uç gözlüdür. Kurbağa ve sürüngen kalbi arasındaki en önemli fark, sürüngenlerin karıncığında yarım perde bulunurken, kurbağalarda bu yarım perde yoktur. Diğer sürüngenlerden farklı olarak timsahlarda yarım perde, karıncığı tam bölecek şekildedir. Ancak bunlarda da kurbağalar ve diğer sürüngenlerdeki gibi akciğer atar damarı ile aort aynı damardır. Kuş ve memelilerde ise akciğer atar damarı ile aort birbirinden ayrıdır.

Kurbağa ve Sürüngenlerde Dolaşım:

Kurbağa ve sürüngen kalbinde sol kulakçıkta akciğerden gelen temiz kan, sağ kulakçıkta da tüm vücuttan gelen kirli kan bulunur. Kulakçıkların kasılıp, karıncığın gevşemesiyle sol ve sağ kulakçıktaki temiz ve kirli kan karıncıkta karışır.

Kuş ve Memelilerde Dolaşım Sistemi:

€

Kuş ve memelilerde dolaşım sistemi ve kanın vücutta dolaşması temelde aynıdır. Aralarındaki tek fark, kuşlarda sağ, memelilerde sol aort yayı bulunur. insanda dolaşım sistemi ve kanın vücutta dolaşması diğer memelilerdeki gibidir.

Dolaşım Elemanları:

Hayvanlarda dolaşımda rol oynayan bazı yapılar vardır. Bunlar kalp, damarlar ve lenf dolaşımıdır.

§ Kalbin Yapısı

§ Damarlar

§ Lenf Dolaşımı

Kalbin Yapısı:

Kalp (Kard) içten dışa doğru Uç tabakadan yapılmıştır. En içteki tabakaya endokard denir. Bu tabakada kan damarları bulunmaz. Orta tabakaya miyokard denilir. Bu tabaka çizgili kaslardan yapılmıştır. Sol karıncık tüm vücuda kan pompalayacak güçte olduğundan sağ karıncıktan daha kalın bir kas yapısı gösterir. Bu kas tabakasının içinde kalbin kendisini besleyen kroner damarlar bulunur. Kalbin en dışını perikard denilen tabaka oluşturur. Bu tabaka iki katlıdır. Bu iki tabaka arasında kalbin atışını kolaylaştıran kaygan bir sıvı bulunur.

Kalbin Çalışması:

Omurilik soğanından kalbin sağ kulakçığındaki sinüs atrium düğümüne uyarı gelir. Bu uyarı sinüs atriumdan, atrioventrikular düğümüne iletilir. Atrioventrikular düğümüne gelen uyarı, his demeti ile karıncıklara yayılarak kalbin çalışması sağlanır.

Kulakçıklar ile karıncıkların çalışması birbirine zıttır. Çalışma sırası şöyledir.

1- Kulakçıklar gevşer (diastol).

2- Böylece akciğer toplardamarındaki kan ise sağ kulakçığa emilir.

3- Kulakçıklar kasılır (sistol), Bu sırada karıncıklar gevşer (diastol).

4- Kulakçıklardaki kan Karıncıklara pompalanır.

5- Karıncıklar kasılır.

6- Böylece sol karıncıktaki kan aorta, sağ karıncıktaki kan ise akciğer atardamarına pompalanmış olur.

Küçük Dolaşım:

Kurbağa, sürüngen, kuş ve memelilerde kalp, akciğerlerin arasındadır. Kalpteki kirli kan, hemen bitişiğindeki akciğerlere göndererek temizlenir ve tekrar kalbe alınır. Kanın temizlenmesi amacını güden bu dolaşım, bu kadar küçük bir alanda gerçekleştiği için buna küçük dolaşım denir. İnsanda küçük dolaşım, sağ karıncık- akciğer- sol kulakçık arasında olur.

Büyük Dolaşım:

Kalp ile tüm vücut arasında olur. Amacı, akciğerlerde temizlenen kanın kalp ile tüm vücuda verilmesidir. İnsanda büyük dolaşım, sol karıncık-tüm vücut-sağ kulakçık arasında olur.

Kalp Atış Sayısını Etkileyen Faktörler:

Aşağıdaki faktörler kalbin çalışmasını hızlandırarak, kalp atış hızını (nabız) artırır:

- Kandaki karbondioksit miktarı

- Vücutta sıcaklık artışı

- Hormonlar (Böbrek üstü bezinden salgılanan adrenalin ve tiroid bezinden salgılanan tiroksin hormonları kalp atışını hızlandırır.)

- Sinirler (Sempatik sinirler kalp atışını hızlandırır, parasempatik sinirler yavaşlatır.

- Yoğun egzersizler damarlardaki basıncı attırır. Damar basıncı artışı kalp damarlar yoluyla kalp atışını hızlandırır.

Damarlar:

Dolaşım sisteminde, atar.toplar ve kılcal damarlar olmak üzere üç tip damar bulunur. Atar damarlar ve toplar damarlar yapı bakımından birbirine benzerler, ancak toplar damarın içinde kanın geriye dönüşünü engelleyen tek yönlü kapakçıklar bulunur. Atar ve toplardamarlarda içten dışa doğru Uç tabaka bulunur. En içte tek sıralı yassı epitel hücrelerinin oluşturduğu endotelyum bulunur. Bunun üzerinde düz kas tabakası ve en üstte de bağ dokusundan oluşan tabaka bulunur.

- Atar damarlarda Kanın Hareketi

- Toplardamarlarda Kanın Hareketi

- Kılcal Damarlarda Kanın Hareketi

Atar damarlarda Kanın Hareketi:

Atar damarlardaki kan, kalbin karıncıklarının sistolü ile damarlarda ilerler.

Kan Basıncı (Tansiyon):

Damar içindeki kanın damar çeperine yaptığı basınca kan basıncı veya tansiyon denir. Karıncıkların sistolü ile karıncıklardaki kan damarlara verilince sistolik kan basıncı denilen büyük tansiyon, karıncıkların gevşemesi ile oluşan ve damarlarda kalan kanın basıncına ise diastolik kan basıncı veya küçük tansiyon denir. Büyük ve küçük tansiyon arasındaki zamana nabız denir. Nabız normal insanda dakikada 60-70'dlr.

Kan Basıncını Etkileyen Faktörler:

a. Damar Tıkanması: Fazla yağlı besinlerle beslenen insanlarda, yağ fazlası damar içinde birikerek kanın vücutta dolaştığı hacmi daraltır. Bu da kan basıncını arttırır.

b. Sinirlilik Hali: Sinirli olan insanlarda kan damarlarındaki düz kaslar kasılarak kanın vücutta dolaştığı hacim daraltılır. Bu da kan basıncını arttırır.

c. Kan Ozmotik Basıncının Artması veya Azalması: Şeker hastalarında kandaki glikoz yoğunluğu fazladır.Yine.fazla tuzlu besin alanların kanındaki tuz yoğunluğu fazladır. Bu gibi durumlar kan ozmotik basıncını arttırır. Kan, dokudan su emer. Kanda sıvı artısı kan basıncını arttırır.

Toplar damarlarda Kanın Hareketi:

Toplar damarlarda kalbin karıncıklarının sistolü ile oluşan basınç yoktur. Kalbin üst kısımlarındaki kan, kulakçıkların emme gücü ve yer çekimi ile kalbe döner. Bu bölgedeki toplardamarda tek yönlü kapakçıklar bulunmaz. Kalbin alt kısımlarındaki vücut organlarından kanın kalbe dönüşünde bazı faktörler rol oynar.

Bunlar;

- Kulakçıkların gevşemesi ile oluşan emme gücünün kanı yukarı doğru çekmesi

- Nefes verme sırasında göğüs boşluğundaki basınçazalması ile Kanın göğüs boşluğuna hücum etmesi,

- Toplardamardaki tek yönlü kapakçıkların. kanın geri dönüşümünü engellemesi.

- İskelet kaslarının hareketi ile sıkışan toplardamardaki kanın tek yönlü kapakçıklardan dolayı yukarı doğru gitmesi.

- Toplardamarın yapısındaki düz kasların kasılması ile kanın yukarı doğru ilerlemesidir.

Kılcal Damarlarda Kanın Hareketi:

Kılcal damarların yapısında düz kas ve bağ dokusu tabakaları bulunmaz. Kılcal damarlar sadece endotel tabakasından oluşmuştur. Bu sayede, doku sıvısı içinde bulunan hücrelerle kılcal damarlar arasında madde alış verişi kolay olur.

Kılcal damarlar, doku hücrelerinin arasına girerek çok geniş bir difüzyon yüzeyi oluştururlar. Kılcal damarlarda kanın hareketinin yavaşlamasının nedeni, atar damarlardaki sıvı azalmasıdır. Bu durum, beton bir kanal içinde ilerleyen suyun birden kumluk bir araziye geçmesine benzetilebilir.

Starling Hipotezi 1:

Kılcal damarların atar damar ucunda iki çeşit basınç vardır. Bunlardan birisi kan basıncı, diğeri ise ozmotik basınçtır. Kan basıncının nedeni karıncıkların sistolü ile atar damardaki kanın kılcal damara sıkıştırılmasıdır. Kan ozmotik basıncının nedeni ise kan plazmasında çözünmüş halde bulunan her şeydir.

Starling hipotezine göre, kanda bulunan proteinler damardan dokuya geçemediği için, atar, kılcal ve toplar damarlardaki ozmotik basınç sabittir.

Kılcal damar içindeki su ve suda erimiş halde bulunan maddelerin, doku sıvısı aracılığıyla hücrelere verilişi ve hücre metabolizma artıklarının alınması, kılcaldaki ozmotik basınç ve kan basıncının etkisi ile olur.

Starling Hipotezi 2:

Kılcal damarların atar damar ucunda kan basıncı, ozmotik basınçtan daha yüksek olduğundan, su ve çözünmüş maddeler kılcal damarlardan doku sıvısına itilir. Kılcalların toplar damar ucunda ise ozmotik basınç, kan basıncından büyüktür. Bu yüzden çözünmüş maddeler doku sıvısından kılcal damarlara emilir.

Atar, kılcal ve toplar damarlardaki kan basıncı değişimi yanda gösterilen grafikteki gibi olur. Kan kalpten uzaklaştıkça basıncı azalır. Kan basıncının atar damardan toplar damara doğru dereceli olarak azalması kan akışının sürekliliği için şarttır. Dolaşım sisteminin her yerinde basınç aynı olsaydı kan hareket etmezdi.

Damarlardan Madde Alış Verişi :

Lenf Dolaşımı:

Vücudumuzda kan dolaşımından ayrı olarak bir de lenf dolaşımı bulunur. Kan dolaşımında, kalp ile kalpten çıkan atar damarlar ile kalbe kan getiren toplar damarlar bulunur. Halbuki lenf dolaşımında, lenf düğümleri ile sadece lenf toplar damarları bulunur. Lenf sisteminde atar damar bulunmaz.

ÖZELLİKLER:

LENF TOPLARDAMARI:

- Lenf toplardamarları yapı bakımından kan toplardamarlarına benzer. Lenf toplardamarlarında da tek yönlü kapakçıklar vardır.

- Lenf toplardamar kılcallarının ucu kapalıdır.

- Lenf sisteminde sadece toplardamarlar bulunduğu İçin, lenf

toplardamarları tüm vücuttan kalbe doğru hareket ederler. Yani taşıma tek yönlüdür.

- Lenf toplardamarlarının kalbe kan götürmesinde etkili olan faktörler han toplardamarları ile aynıdır.

-Lenf toplardamarları arasında lenf düğümleri bulunur.

-Lenf toplardamarları İçinde lenf sıvısı bulunur.

-Lenfin hareketi kan dolaşımına göre çok yavaştır. Çünkü kan toplardamarlarında görülen kulakçıkların emme gücü lenf , toplardamarlarında yoktur.

Lenf Dolaşımının Görevi:

1. Lenf düğümleri "lenfosit" denilen akyuvarları Üreterek, vücudun korunmasını sağlar. (Mikrobik hastalıklar sırasında, lenf düğümleri daha fazla lenfosit Üretmek için büyürler. Örnek: İltihabik durumlarda bademciklerin şişmesi gibi).

2. Lenf dolaşımı, yağların sindirimi sonucu oluşan yağ asidi ve gliserol ile yağda eriyen vitaminleri barsaktan alarak doğrudan kalbe iletilir. Bu iletim sırasında, yağ sindirim ürünleri aşağıdaki yolu izlerler.

Yağlar———»Yağ asidi+Gliserol ———» Lenf toplardamarı ————» Peke sarnıcı Göğüs kanalı ——> Sol köprücük altı toplardamarı —————* KALP

3. Lenf dolaşımı, kan toplar damarının toplayamadığı fazla doku sıvısını alarak kalbe iletilir. Lenf toplardamarı fazla doku sıvısını kalbe iletirken iki yol izler. Birinci yol, bacaklardan gelen lenf toplardamarı, barsaktan gelen lenf toplardamarıyla birleşerek peke sarnıcı, göğüs kanalı yolunu izlemesidir. Bu yola sol kol, göğüsün sol kısmı ve başın sol kısmından gelen lenf damarları da katılır. ikinci yol ise, vücudun diğer kısımlarından toplanan lenfin izlediği yoldur. Sağ kol, başın sağ yansı ve göğüs bölgesinin sağ yansından toplanan lenf damarları boyun bölgesindeki büyük lenf damarına açılır. Bu damar da sağ köprücük altı daman ile birleşir.

SOLUNUM:

Hücre İçi ve Hücre Dışı Solunum:

Hücre içi solunum, organik moleküllerdeki kimyasal enerjinin ATP' ye çevrilmesidir.

Hücre dışı solunum ise kısaca gaz değişimi olarak açıklanabilir. Tek hücreliler ve bitkiler ile hayvanlardan sünger, sölentere ve solucanlarda özel solunum sistemi bulunmaz. Yumuşakçalardan itibaren diğer tüm hayvanlarda solunum gazlarının değiştirilmesi solunum sistemi ile gerçekleşir.

Solunum Organlarının Özellikleri:

- Tüm solunum yüzeylerindeki gaz değişimi difüzyonla olur.

- Tüm solunum yüzeyleri nemlidir. Çünkü, hayvanlardaki difüzyon sulu ortamlar arasında olur.

- Omurgalılardaki tüm solunum yüzeylerinin etrafında gaz difüzyonunu kolaylaştırmak için bol kılcal damar bulunur.

- Tüm solunum yüzeyleri gaz difüzyonunu kolaylaştırmak için incedir.

- Canlıların sudan karaya geçmeleri sırasında, solunum organları vücut içinde olanlar kara yaşamına adapte olmuşlardır. Çünkü tüm solunum yüzeyleri gaz difüzyonu olabilmesi için nemli olmak zorundadır. Bu durumda, solunum organı vücut içinde olan canlılar, solunum organlarını nemli tutabilirler. Evrim sırasında solunum organları, vücut dışında olan canlılar, karada fazla su kaybettikleri için yaşayamamışlardır. Örneğin, balığın tüm özellikleri karada yaşamaya uygun olsa bile, sadece vücut dışında olan solungaçları yüzünden vücut bol su kaybedeceğinden karada yaşayamaz.

Solunum Organlarının Özellikleri:

ENERJİ İHTİYACI

SOLUNUM YÜZEYİ

Tüm solunum yüzeylerinin büyüklüğü canlının enerji ihtiyacı ile doğru orantılıdır. Trilyonlarca hücreye sahip bir filin enerji ihtiyacı bir solucanınkinden çok daha fazladır. Bu yüzden filin solunum yüzeyi solucanınkinden çok daha büyüktür. Yine bir böceğin solunum yüzeyi vücuduna oranla bir filinkinden çok daha büyüktür. Çünkü, böcek çok hızlı Hareket ettiği için daha fazla enerjiye, dolayısıyla oksijene ihtiyacı vardır. Yani vücut büyüklüğü ile solunum yüzeyi arasında herhangi bir ilişki bulunamaz. Solunum yüzeyinin fazla oluşunda asıl etmen canlının enerji ihtiyacıdır.

Hayvanlarda Solunum Organları:

Hayvanlarda yaşanan ortama göre çeşitli solunum organları evrimleşmiştir.

Deri Solunumu

Deri Solunumu:

Tek hücrelilerde, süngerlerde, sölenterelerde, yassı solucanlarda, yuvarlak solucanlarda ve halkalı solucanlarda deri solunumu görülür. Bunların tüm hücreleri dış ortamla doğrudan gaz alış-verişi yapacak şekilde bulunduğundan özel bir solunum sistemi gelişmemiştir. Bunlarda gaz değişimi vücut yüzeyi ile olur.

Solunum Organları:

Solunum sistemlerinde bazı organlar görev alır.

Bu organlar, deri, solungaç, trake, akciğerdir.

- Deri

- Solungaç

- Trake

- Akciğer

Deri:

Normal durumlarda hayvanların derileri az da olsa gaz değişimi yapabilir. Ancak, toprak solucanı ve kurbağadaki gibi devamlı olan deriler, deri solunumu için daha uygundur. Çünkü havadaki oksijen deri yüzeyindeki ince su tabakası içinde eridikten sonra hücrelere difüzyonla girebilir.

Solungaç:

Solungaçlar sadece suda erimiş oksijeni alacak şekilde özelleşmişlerdir. Bir balığın her iki yanında dörder tane solungaç bulunur. Her bir solungaçta, kıkırdaktan oluşan bir solungaç yayı üzerinde binlerce solungaç yaprağı bulunur.

Solungaç yaprakları yassı epitel hücre tabakasıyla örtülüdür ve içinde atar ve toplar damar kılcalları bulunur. Balıkların ağızdan aldıkları su, solungaç yayı üzerinde binlerce solungaç yapraklan arasından geçerken gaz değişimi gerçekleşir.

Trake:

Bu tip solunum organı böceklerde bulunur. Trake, sisteminde trake denilen borularla, trakeol denilen daha ince borular bulunur. Trakeoller kılcal damarlar gibi böceğin tüm doku hücreleri arasına girer. Trake boruları böceklerin kuyruk bölgesinden dışarı açılır. Trakelerln vücut dışına açılan ağızlarına stigma denir. Böceğin kuyruğunun gevşemesi ile trake boruları ile içeri alınan hava, kuyruğun kasılması ile tekrar dışarı atılır.

Trake:

Böceklerde solunum sistemi ile taşıma sistemi diğer hayvanlardaki gibi birlikte iş görmez. Trake sistemi hücrelere kadar oksijeni götürür ve hücrelerden aldığı karbondioksidi doğrudan vücut dışına atar.Yani, böceklerin kanında solunum gazlarını taşıyan hemoglobin gibi pigmentler bulunmadığından, kanlarının oksijen ve karbondioksit taşıma görevi yoktur.

Akciğerler :

Omurgalılardan kurbağalar, sürüngenler, kuşlar ve memelilerdeki solunum organlarıdır. Bu hayvanlarda akciğerlerin vücut içinde oluşu, solunum yüzeyinin devamlı nemli kalmasını sağlar. Akciğerlerin etrafı gaz değişimini kolaylaştırmak için bol kılcal damarlıdır.

Kurbağa ve sürüngen akciğerlerinde, solunum yüzeyini genişletmek amacı taşıyan bölmeler vardır. Kurbağalarda deri solunumu da bulunduğundan akciğerlerdeki bölme sayısı azdır. Kurbağalar larva evresinde solungaç solunumu yaparlar. Sürüngenlerin akciğer bölmeleri, kurbağalardakilerden daha fazladır.

Akciğer:

Kuşların akciğerlerine bağlı hava keseleri bulunur. Bu hava keseleri, memelilerin yaşayamayacağı kadar yükseklerde yedek hava deposu görevini yapar. Memelilerde akciğerler alveol kesecikleri sayesinde çok genişlemiştir. Dlpneust gibi bazı balıklarda hem solungaç hem de akciğer bulunur. Nehir suları azaldıkça balık, balçık içine gömülür. Bu durumdaki balık, hava kesesini, akciğer gibi havanın oksijenini almada kullanarak uzun süre yaşayabilir.

İnsanda Solunum Sistemi:

Akciğerlere hava taşıyan ağız ve burun gibi yollar sayesinde soluk havası ısıtılarak nemlendirilmiş olur. Soluk borusunun başlangıç kısmına gırtlak denir. Gırtlak içinde ses telleri bulunur. Gırtlaktan sonra devam eden soluk borusu iki bronşa ayrılarak akciğerlere girer. Akciğer içindeki bronşlar, bronşçuklara ayrılarak alveol keselerinde sonlanırlar. Alveol keseleri sayesinde geniş bir solunum yüzeyi oluşur. Akciğerlerin etrafı plöra denilen iki katlı zarla örtülüdür. Bu zarlar arasında bulunan su, soluk alış verişi sırasında akciğere binen basıncı önler.

İnsanda Soluk Alıp Verme Mekanizması :

Soluk alıp verme olayı, göğüs boşluğu ve akciğerin genişleyip (soluk alma), daralması (soluk verme) ile olur. Göğüs boşluğu ile kanın boşluğunu ayıran tabakaya diyafram denir. Diyaframın kaslı bir yapısı vardır. Soluk alırken kasılan diyafram, soluk verme sırasında gevşer.

Karbondioksit ve Kan pH'sı İlişkisi:

Vücutta CO₂ artışı kanın pH'sını aside doğru arttırır. Bu durumda, omurilik soğanı uyarılmış olur. Omurilik soğanı, önce solunumu, sonra da kalp çalışması ile dolaşımı hızlandırır. Böylece CO₂ hızla vücut dışına atılarak kanın pH'sı normale döndürülür. Kanın normal pH'sı 7,4'dür. Böbrekler ve akciğerler, dolaşım sistemi aracılığı ile kanın pH'sını ayarlarlar.

Sindirim Sistemi :

Büyük moleküllerin (polimer), kendilerini oluşturan yapı taşlarına (monomer) parçalanmasına sindirim denir. Sindirim olayında su, enzimlere yardım ederek parçalanmayı sağladığından buna, su ile parçalanma anlamında hidroliz denir.

Sindirim, büyük moleküllerin, yani polimerlerin kendini oluşturan yapı taşlarının parçalanmasına denir Sindirim olayında su, enzimlere yardım ederek parçalanmayı sağladığından buna: su ile parçalanma anlamında hidroliz denir Sindirim olayı aslında iki olaya hizmet eder.

1. Sindirimle hücre zarından geçemeyecek kadar büyük moleküllerin, zardan geçebilecekleri kadar küçülmeleri sağlanır.

2. Hücre içindeki depo maddelerin sindirimle monomerlerine parçalanarak, solunum gibi olaylarda kullanılacak kadar küçülmeleri sağlanır.

Hücrede Sindirim:

Hücrede sindirim iki çeşittir:

Hücre içi Sindirim

Hücre Dışı Sindirim

Hücre İçi Sindirim:

Bir polimerin hidrolizi (sindirimi) hücre içinde oluyorsa buna hücre içi sindirim denir. Tüm canlı hücreler içinde polimerlerin monomerlere dönüşmesini sağlayan hücre içi sindirim olayları görülür. Böylece monomerlerin solunumda kullanılacak kadar küçülmeleri sağlanır. Amip, öglena, paramesyum ve plazmodyum gibi tek hücrelilerde ve akyuvarlarda hücre içi slndlrlml lizozom denilen organellerle sağlanır.

Hücre Dışı Sindirim:

Hidroliz tepkimeleri, bir hücrenin dışında gerçekleşiyorsa buna hücre dışı sindirim denir. Hücre dışı sindirimde de su ve sindirim enzimleri (hidrolazlar) kullanılır. Hücre dışı sindirim, gelişmiş organizasyonlu hayvanlarda sindirim organlarının oluşturduğu sindirim sistemi içinde gerçekleşir.

Mantarlarda sindirim sistemi yoktur. Bunlardaki sindirim için de su ve enzimler gereklidir. Mantar, hücre dışına sindirim enzimi salgılar fakat, ortam nemli değilse sindirim gerçekleşmez.

Bitkilerde Sindirim:

Bitkilerden sadece böcek yiyen bitkilerde hücre dışı sindirim görülür. Bunlar, Nephentes (ibrik otu), Drosera ve Dionea gibi bitkilerdir. Hücre dışı sindirim, canlının hücre dışındaki kompleks moleküllerden faydalanmasını sağladığı için, hücre içi sindirime göre daha evrimleşmiştir.

- Sindirim olaylarında ATP kullanılmaz,

-Tüm sindirim olayları su ile parçalanma olaylarıdır.

- Tüm kimyasal sindirim olaylarında su+sindirim enzimleri kullanılır.

-Sindirim sonucu oluşan ürünler suda çözünmüş olarak hücreye geçerler.

-Sindirim hücre içinde oluyorsa buna ”hücre içi sindirim” denir. Hücre içi sindirim tüm canlılarda görülür. Böylece, hücre içindeki polimerler, monomerlere dönüşerek kullanılacak hale gelir.

-Sindirim hücre dışında oluyorsa buna ^“hücre dışı sindirim” denir.

-Sindirim olayı hücre içi ve dışında gerçekleşebildiği için, hayvanların evrimleşmesinde sindirim olayı bir sorun olmamıştır,

-Canlılık suda başladığı için öncelikle, hücre içi, daha sonra hücre dışı sindirim evrimleşmiştir.

-Gelişmiş organizasyonlu hayvanlarda, sindirim olayı sindirim sisteminde gerçekleşir.

Hayvanlarda Sindirim Sistemi:

Hayvanlarda sindirim sistemini iki başlık altında İnceleyebiliriz:

-Omurgasızlarda Sindirim Sistemleri

-Omurgalılarda Sindirim Sistemleri

Omurgasızlarda Sindirim Sistemi:

Süngerlerde sindirim sistemi yoktur. Sölenterelerde sindirim, gastrovasküler boşlukta gerçekleşir. Yassı Solucanlarda sindirim sistemi, anüs henüz gelişmediği için eksiktir. Anüs ilk defa Yuvarlak Solucanlarda görülür. Halkalı Solucanlarda sindirim sistemi kaslı yutak, yemek borusu, kursak, taşlık, barsak ve anüsten oluşur. Yumuşakçalarda sindirim sistemi, yemek borusu, mide ve barsaktan oluşur. Eklem bacaklılarda sindirim sistemleri yutak, kursak, kalın ve ince barsaktan oluşur. Derisi dikenlilerde ince bir sindirim kanalı anüsle son bulur.

Süngerlerde Sindirim Sistemi:

Süngerlerde sindirim sistemi yoktur. Bunlar, sadece hücre içi sindirim yaparlar. Bunların hücre dışı sindirim yapamamalarının nedeni vücutlarındaki çok sayıdaki deliklerden dolayı, tüm hücreleri su içinde olmasıdır. Hücre dışına enzim verseler bile, enzimler suda dağılarak kaybolur.

Sölenterelerde Sindirim Sistemi:

Sindirim, gastrovasküler boşlukta gerçekleşir. Bunlarda tek bir açıklık vardır. Bu açıklık, hem ağız hem de anüs görevi yapar. Gastrovasküler boşlukta, hücre dışı sindirim şeklinde başlayan olay hücre içinde tamamlanır. Örneğin, hidrada tentaküI denilen uzantılarla alınan küçük hayvanlar, yakıcı kapsüllerle etkisiz hale getirilerek, sindirim boşluğuna alınır. Boşluğun etrafındaki hücreler enzim salgılayarak avı hücre dışında biraz parçaladıktan sonra fagositozla hücre içine alır ve hücre içi sindirimle hemen parçalarlar.

Yassı Solucanlarda Sindirim Sistemi:

Bunlarda, anüs henüz gelişmediği için sindirim sistemleri eksiktir. Ağızlarından sonra gelen yemek borusunun ucu, kapalı olan kısa bir bağırsağa bağlanır. Bunlarda da ağız anüs görevini yapar.

Yuvarlak Solucanlarda Sindirim Sistemi:

Anüs ilk defa bunlarda görülür. Çoğu yassı ve yuvarlak solucanlar iç parazit olarak yaşarlar. Bunlar, sindirilmiş besinleri hazır olarak aldıklarından sindirim sistemleri pek gelişmemiştir.

Halkalı Solucanlarda Sindirim Sistemi:

Toprak solucanında sindirim sistemi kaslı yutak, yemek borusu, kursak, taşlık, barsak ve anüsten oluşur. Kursakta bir süre bekletilen besinler, taşlıkta mekanik olarak parçalanır. Besinlerin enzimlerle kimyasal sindirimi barsakta olur.

Yumuşakçalarda Sindirim Sistemi:

Bunlardaki sindirim sistemi, yemek borusu, mide ve barsaktan oluşur.

Eklem bacaklılarda Sindirim Sistemi:

Bunlarda besin çeşidine göre emici, yalayıcı, parçalayıcı tiplerde ağız parçalan vardır. Sindirim sistemleri yutak, kursak, kalın ve ince barsaktan oluşur.

Derisi dikenlilerde Sindirim Sistemi:

Ağız çevresinde, aristo feneri denilen sert dişli bir yapı bulunur. ince bir sindirim kanalı anüsle son bulur.

Omurgalılarda Sindirim Sistemi:

Tüm omurgalılarda, ince barsaklara bağlanan karaciğer, safra kesesi ve pankreas bulunur.

-Balıklarda Sindirim Sistemi Kurbağalarda Sindirim Sistemi

-Sürüngenlerde Sindirim Sistemi

-Kuşlarda Sindirim Sistemi

-Geviş Getiren Memelilerde Sindirim Sistemi

-insanlarda Sindirim Sistemi

Balıklarda Sindirim Sistemi:

Beslenme biçimlerine göre dişleri farklı yapıdadır. Sindirim sistemleri, ağız, yutak, mide, ince barsak, kalın barsak ve kloaktan oluşmuştur.

Kloak:

Memelilerde,anüs yerine, diğer omurgalı hayvanlarda kloak bulunur. Son bağırsak boşaltım ve üreme sistemlerinin kanalları kloaka açılır.

Kurbağalarda Sindirim Sistemi:

Kurbağalar larva döneminde herbivor, ergin dönemlerinde karnivor beslenme yaparlar. Larva dönemlerinde ot sindirimi yapmak için uygun olan barsakları, ergin evrede et sindirimine uygun olarak oldukça kısalmıştır.

Herbivor:

Otla beslenen hayvanlara verilen isimdir.

Karnivor:

Etle beslenen hayvanlara verilen isimdir.

Sürüngenlerde Sindirim Sistemi:

Sürüngenlerin sindirim sistemlerinin genel yapısı balık ve kurbağalardakine benzer.

Kuşlarda Sindirim Sistemi:

Kuşların ağzında diş ve tükürük bezleri bulunmaz. Gagalan ile alınan besinler kursakta ıslatılarak yumuşatılır. Buradan I. mideye verilen besinler, katı denilen taşlığa geçer. Buradaki taşlarla öğütülen besinler, ince bağırsağa verilir. Besinlerin enzimlerle olan kimyasal sindirimi ince barsakta gerçekleşir.

Geviş Getiren Memelilerde Sindirim Sistemi:

Geviş getiren memeliler ot yiyen hayvanlardır.

İnsanlarda Sindirim Sistemi:

İnsanda sindirim sistemi ağızdaki dişlerle başlar, yutak, yemek borusu, mide, ince ve kalın barsakla devam ederek anüs ile sonlanır. Karaciğer ve pankreas salgılarıyla sindirimde görev alan yardımcı organlardır. Besinleri yutaktan anüse kadar olan hareketi, sindirim sistemindeki düz kasların yaptığı peristaltik hareketle olur.

Sindirim sisteminde görev alan organlar şunlardır:

-Ağız

-Dişler

-Yemek Borusu

-Mide

-Karaciğer

-Safra kesesi

-Pankreas

-ince barsak

-Kalın barsak

Ağız :

İnsanda sindirim ağızda başlar. Ağızda sindirime yardımcı olan dişler ve tükürük bezleri bulunur. Tükürük ve içinde amilaz (Pityalin) enzimi ile mukus ve su bulunur. Tükürük bezleri, kulak, çene ve dil altında olmak üzere üç çifttir. Pityalin ağızdaki pişmiş nişastayı dekstrin ve maltoza kadar parçalayabilir.

Dişler:

Dişler şekil olarak farklı olmalarına rağmen, yapılan aynıdır. Dişin asıl yapısını fildişi (dentin) kısmı oluşturur. Fildişi, çene kemiğine bağlanmıştır. Çene kemiği içinde kalan dış kısmına diş kökü denir. Fildişinin iç kısmını diş özü oluşturur. Burada sinirlerle dişi besleyen kan damarları bulunur. Diş eti, dişin boyun bölgesini oluşturur. Diş eti üzerinde kalan dış kısmın üzeri diş minesi ile kaplıdır. Dişin mineli olan bölgesi dişin taç kısmını oluşturur. Yetişkin bir insanda 32 diş bulunur. Kesici dişler besinli kesmeye, köpek dişleri parçalamaya, azı dişler ise öğütmeye yarar. Süt çocuklarında büyük azı dişleri bulunmaz.

Yemek borusu:

Yemek borusu, yutak ile mide arasında bulunur. Yemek borusunun duvarında içten dışa doğru, epitel tabakası, düz kaslar ve bağ dokusu bulunur. Yemek borusundaki tabakalar aynı şekilde, atar ve toplar damarlar ile sindirim sisteminin diğer bütün kısımlarında bulunur. Ancak, ince barsakların on iki parmak bağırsağından sonraki kısımlarını örten epitel tabakası, emme yüzeyini arttırmak için tümür (villus) denilen çıkıntılarla doludur. Yemek borusundan itibaren sindirim sisteminin iç kısmını kaplayan epitel hücreleri arasında mukus salgılayan hücreler bulunur. Bu hücrelere goblet hücreleri denir. Bu hücrelerin salgıladığı mukus, besinlerin kaymasını sağlayarak epitel tabakasının aşınmasını önler.

Mide:

Mide, sindirim sisteminin kese şeklindeki en geniş organıdır. Midenin en iç kısmı mukoza tabakası ile kaplıdır. Bu tabaka mide asitlerinden korunmayı sağlar. Mideye besin geldiğinde kan içine gastrin hormonu salgılanır. Bu hormon kan yoluyla diğer mide hücrelerinin mide özsuyu salgılamalarını sağlar. Mide özsuyu içinde mukus, su, HCI ile pepsinojen, lap (renin) ve çok az lipaz enzimleri bulunur. Pepsinojen ve HCI ayrı hücrelerden salgılanırlar. Pepsinojen, aktif değildir. Ancak, HCI ile birleşince aktif olan pepsin'e dönüşür. Lap, sadece süt çocuklarında bulunur. Lap'ın görevi, süt proteini olan kazeinil çöktürerek pepsinin görevini kolaylaştırmaktır. Epitel hücrelerinin salgıladığı mukus maddesi besinlerin kayarak ilerlemesini sağlar. Fakat peristaltik hareketlerde etkili değildir. Peristaltik hareketler sadece düz kas tabakası ile gerçekleşir.

Karaciğer:

Yaklaşık 1,5 kg olan karaciğer, kanın boşluğunda, midenin sağ üstünde yer alır. Karaciğer, binlerce bölmeden (lobcuk) oluşmuştur. Lobcuklar karaciğerin temel yapı birimidir. Lobcuğun ortasında "merkezi toplar damarlar" bulunur. Lobcuğun çevresinde ise," loblar arası toplar damarlar, loblar arası safra kanalı ve karaciğer atar damarları" bulunur. Karaciğer hücreleri bu damarlar arasında ve merkezden çevreye doğru ışınsal olarak dizilmiştir. Karaciğer lobcukları içinde yaşlı alyuvarları parçalayan "kupfer hücreleri" bulunur. Karaciğer hücreleri arasında sinüsler (boşluk) bulunur.

Karaciğerlere başlıca iki kaynaktan kan gelir. Birincisi dalak ve kapı toplar daman ile gelen kandır. ikinci kaynak ise karaciğer atar daman ile aorttan gelen kandır. Karaciğerin alt yüzeyinde safra (öd) kesesi bulunur. Karaciğer hücreleri tarafından sentezlenen safra, karaciğer kanalı ile safra kesesine taşınır.

Karaciğerin Görevleri :

- Kandaki glikoz fazlasını alarak glikojen şeklinde depolar.

- Depoladığı glikojeni glikoza çevirerek tekrar kana verir Böylece kan şekerini ayarlar.

- A, D ve K vitaminleri ile demir, bakır ile amino asitleri depolar.

- Yaşlanan alyuvarları parçalar.

- Parçaladığı alyuvarların hemoglobininden kansızlık durumunda yeni alyuvar yapar. Embriyo evresinde kan üreten organ karaciğerdir.

- Safra üreterek bağırsağa veya depolanması için safra kesesine verir.

- Kanın kan damarı içinde pıhtılaşmasını engelleyen Heparini üreterek kana verir.

- Kanın, hava ile karşılaştığında pıhtılaşmasını sağlayan fibrinojen ve protrombini üreterek kana verir.

- Proteinleri parçalayarak bunları glikojen ve yağlara dönüşümünü sağlar.

- Protein parçalanması sonucu oluşan zehirli (amonyaklı) maddeleri üre veya ürik asit haline çevirir.

- Karaciğer hücreleri lenf yapımında da görev alır.

- Alkol ve kullanılan ilaçların zararlı etkilerini önler.

Safra Kesesi:

Karaciğerde üretilen safranın (öd sıvısı) biriktirildiği kesedir. Besinlerin mideden kimus halinde ince bağırsağa geçmesi sırasında safra salgılanmaya başlar. Safra salgılanmasını ince barsak hücrelerinden kana verilen sekretin ve kolesistokinin hormonları uyarılır. Bu hormonlar safra kesesinin kasılmasını uyararak safranın on iki parmak bağırsağına verilmesini sağlar. Safra salgısı içinde safra tuzlan barsaktaki yağlan emülsiyon haline getirerek yüzeylerini arttırır) safra pigmentleri, kolestrol ve su bulunur. Safra içinde sindirim enzimleri bulunmaz. Safra kesesindeki safra, yavaş yavaş su kaybederse, kolestrol yoğunlaşarak safra taşını oluşturur. Bu durumda safra kanalı tıkanırsa, safra pigmenti karaciğer tarafından geri emilerek vücuda verildiği için sanlık denilen hastalık ortaya çıkar. Safra salgısının ince bağırsağa ulaşmaması yağların sindirimini zorlaştırdığı gibi yağların ve yağda eriyen vitaminlerin emilmesini de güçleştirir.

Safra salgısı :

Safra salgısı içinde safra tuzları, safra pigmentleri, yağ asitleri, kolestrol ve su bulunur. Safra içinde sindirim enzimi bulunmaz. Safra kesesindeki safra yavaş yavaş su kaybederse, kolestrol yoğunlaşarak safra taşını oluşturur. Bu durumda safra kanalı tıkanırsa, safra pigmenti karaciğer tarafından geri emilerek vücuda verildiği için sarılık denilen hastalık ortaya çıkar. Safra salgısının İnce bağırsağa ulaşmaması yağların sindirimini zorlaştırdığı gibi, yağların ve yağda eriyen vitaminlerin emilmesini güçleştirir.

Safra salgısının üç görevi vardır.

- Safra salgısı, yağların yüzeyini fiziksel olarak artırarak, lipazın etkisini kolaylaştırır.

- Mideden ince bağırsağa geçen maddeler HCl'den dolayı asidikti Bazik olan safra salgısı, ince bağırsağa geçtiğinde asidik ortamı pH' yı 7,8 yapar. Böylece mide enzimleri ince bağırsakla etkili ince olmadığı için bağırsak duvarını sindiremez.

-Safra salgısı, yağda eriyen vitaminlerin kana emilmesini kolaylaştırır.

Pankreas:

Mide ve on iki parmak bağırsağı arasında bulunan, 70-75 gram ağırlığında, yaprak şeklinde karma bir bezdir. Pankreas, hem kana insülin ve glukagon hormonlarını veren endokrin bir bez, hem de water kabarcığına pankreas özsuyu veren ekzokrin bir bezdir. İnsülin ve glukagon hormonları pankreastaki Langerhans adacıklarında, pankreas özsuyu ise diğer hücrelerde üretilir. Pankreas özsuyu içinde, nişastaya etki eden amilaz, yağlara etki eden lipaz, proteinlere etki eden tripsinojen ve kimotripsin enzimleri bulunur.

Pankreasın salgı yapması için ince barsak hücrelerinden kana salgılanan sekretin hormonu ile uyarılması gerekir.

İnce Barsak:

İnce barsak, Uç bölümden oluşur. Yaklaşık olarak 7 - 7,5 metre uzunluğundadır. İnce bağırsağın mideden sonraki 22 cm.'lik bölümüne on iki parmak basağı (deudenum) denir. Diğer kısımları boş barsak (Jejunum) ile kıvrımlı barsaktır. (İleum). Sindirim sisteminin yardımcı organları olan karaciğerdeki safra kesesi ile pankreas, ince barsağın water kabarcığına bağlanır. Midedeki besinler on iki parmak barsağına geldiğinde, barsaktaki bazı hücreler kana sekretin hormonu salgılarlar. Bu hormon kan yoluyla safra kesesi, pankreas ve ince barsak hücrelerine ulaşarak bunların salgı yapmasını uyarır. İnce barsaktaki hücreler protein sindirimi ile ilgili olarak "erepsin, enterokinaz, dipeptidaz" enzimleri ile karbonhidrat sindirimi ile ilgi olarak da "dissakkaraz" enzimini salgılar. Bu hücreler arasında Goblet hücreleri bulunur. Bu hücrelerin mukus salgılaması ile kayganlaşan barsak ta besinlerin hareketi kolaylaşır.

İnce Barsak:

İnce bağırsağın iç yüzeyindeki epitel doku, 1 - 1,5 mm. uzunluğunda parmak şeklinde, çok sayıda villuslar oluşturur. Bu villuslar sayesinde bağırsağın sindirilmiş besinleri emme yüzeyi sekiz kat artmış olur. Bu villusların yüzeyindeki silindirik epitel hücrelerinin her birinde ayrıca mikro villuslar bulunur. Bu sayede barsakta yaklaşık 15 - 20 m² lik bir emme yüzeyi oluşur.

Kalın Barsaklar:

Karbonhidrat, protein ve yağların kimyasal parçalanması sonucu ince barsakta oluşan süte benzer sıvıya kimüs denir. Kimüs içinde sindirim ürünleri ince barsakta emildikten sonra kalan kısım kalın bağırsağa geçer. Kalın barsaklarda, kimüs içindeki su, pankreas öz sıvısı ve safra tuzlan emilir. Kalın barsakta bulunan ve mutual yaşayan bakteriler B ve K vitamini sentezlerler. Peristaltik hareketler dışkı adı verilen artık maddelerin anüsten vücut dışına atılmasını sağlar. Dışkı sindirim işleminin son, işe yaramayan ürünü olduğu için homeostatik dengede adı geçmez. Yani dışkı, boşaltım ürünü değil, sindirim olayının yan ürünüdür. ince barsakların kalın bağırsağa bağlandığı yere, kör barsak denir. Kör bağırsağın mikrop kapmasına apandisit denir. Kalın barsak kolon, çekur ve rektum bölümlerinden oluşur. Kalın bağırsağın vücut dışına açıldığı yere anüs denir.

İnsanda Besinlerin Kimyasal Sindirimi ve Emilmesi:

Kimyasal sindirimle proteinler amino asitlere, karbonhidratlar monosakkaritlere, yağlar yağ asidi ve gliserole parçalanarak hücre zarından geçecek büyüklüğe getirilirler. Vitaminler hücre zarından geçebilecek küçüklükte oldukları için bunların sindirimi olmaz. Kimyasal sindirimde enzimler ve su kullanılır.

-Karbonhidratların sindirimi ve emilmesi

-Yağların sindirimi ve emilmesi

-Protein sindirimi ve emilmesi

Karbonhidratların Sindirimi ve Emilmesi:

Karbonhidratların sindirimi ağızda başlar, ince barsakta tamamlanır.

Yağların sindirimi ve emilmesi:

Yağların sindirimi ağızda olmaz, midede çok az olan yağ sindirimi, ince barsakta tamamlanır.

Protein sindirimi ve emilmesi:

Proteinleri kimyasal sindirimi ağızda olmaz. Protein sindirimi midede başlar, on iki parmak bağırsağında tamamlanır. Proteinleri sindiren enzimler, salgılandığı hücre içinde aktif değildir.

Sindirilmiş Besinlerin Emilmesi:

Kimyasal sindirimle parçalanan besinler ince barsaklardaki villüslerden kana emilirler. Sindirim sonucu oluşan amino asitler ile glikoz gibi monosakkaritler kapı toplar damarı ile karaciğere giderler. Yağların sindirimi sonucu oluşan yağ asidi ve gliserol ise villüsler içindeki lenf toplar damarları ile emilerek, bazı kısa zincirli yağ asitleri difüzyonla lenfe emilir. Emilme hızı moleküllere göre değişiktir.

Kan veya lenf damarları ile vücuda alınan sindirilmiş besinler, hemen kullanılmayacaksa depo edilirler. Hayvanlar yedek besinlerini glikojen ve yağ şeklinde depolarlar. Bu depo (yedek) besinler kullanılacakları zaman, hücre içi sindirimle tekrar yapı taşlarına (monomer) ayrılırlar.

BOŞALTIM SİSTEMİ :

Boşaltım Sistemleri:

Boşaltım, hücre metabolizması sonucu açığa çıkan ve işe yaramayan maddelerin vücut dışına atılmasıdır. Böylece, hücrenin yaşamını sürdürdüğü ortamdaki homeostatik denge sağlanmış olur.

-Bitkilerde Boşaltım

-Hayvanlarda Boşaltım

Bitkilerde Boşaltım:

Bitkilerde özelleşmiş bir boşaltım sistemi yoktur. Su bitkilerindeki boşaltım, difüzyonla doğrudan çevrelerindeki suya olur.

Hayvanlarda Boşaltım:

Hayvanlarda, vücuttaki fazla suyu ve metabolizma artıklarını vücut dışına atmak için özel boşaltım organları ve bu organların oluşturduğu boşaltım sistemleri gelişmiştir.

Hayvanlarda Azotlu Artıkların Boşaltımı:

Canlılarda protein gibi azotlu besin maddelerinin parçalanması sonucu aşağıdaki azotlu ürünler oluşur.

İnsanda Boşaltım Sistemi:

İnsanda boşaltım sistemi böbrekler, idrar kanalı, idrar kesesi (mesane) ve dış idrar kanalından oluşmuştur.

Böbrek:

Böbrekle ilgili konulan beş ana başlık altında inceleyeceğiz.

-Böbreğin yapısı

-Nefronun yapısı

-Kanın nefrondan süzülmesi

-Geri emilme

-Salgılama

Böbreğin Yapısı:

Böbrek boyuna kesildiğinde, böbreğin iki kısımdan oluştuğu görülür. Dışta, kabuk (korteks) ve bunun altında yer alan öz (medulla) bölgesi bulunur. Böbreğin tam ortasında havuzcuk vardır. Havuzcuktan çıkan idrar kanalı (üreter), idrar kesesine bağlanır.

Nefronun Yapısı:

Böbrekte yapı ve süzme birimi nefrondur. Bir böbrekte yaklaşık iki milyon nefron vardır. Bir nefronda, kılcal damarların oluşturduğu bir yumak (glomerulus), Bowman kapsülü denilen ay şeklindeki bir yapı ile bu kapsüle bağlı, ince uzun, kıvrımlı bir boru (henle kanalı) bulunur. Böbrek kılcal damarları böbreğe artık maddeleri getirir.

Kanın Nefrondan Süzülmesi:

Nefronun asıl görevi, kanın böbrekten geçişi sırasında, kan plazmasını süzmektir.

Glomerulus Kılcal Damarı ile Diğer Kılcal Damarlar Arasında Farklar:

Glomerulus kılcal kan damarı vücuttaki diğer kılcal damarlardan farklıdır. Bu farklılıklar aşağıda verilmiştir.

I. Glomerulus kılcalları iki atar damar arasında bulunur. Glomerulus kılcalları sadece atar damar kılcallarıdır. Bu kılcalların toplar damar ucu yoktur.Yani, glomerulus kılcalında süzülme olur, fakat geri emilme olmaz.

II. Kan basıncı tüm glomerulus kılcalları boyunca aynıdır ve hiç değişmez.

III. Kan basıncı, diğer kılcallardakinin iki katidir. Böylece kanın Bowman kapsülüne iletilmesi (süzülmesi) daha kolay olur.

IV. Glomerulus kılcallarını iki tabaka örter. Birisi kılcal endotelyumu, diğeri ise kılcal epitelyumudur. Bu durum, kan proteinlerinin ve akyuvarların Bowman kapsülüne geçmesini önler.

Geri Emilme:

Toplar damardaki yüksek ozmotik basınçtan (emme kuvvetinden) dolayı, henle kanalından geçmekte olan süzüntü, tekrar gen emilerek toplardamara geçer. Böbrekler kandaki fazla sıvıyı gen emmeyip atarak kan basıncını ayarladığı gibi fazla iyonları atarak veya tutarak kan pH'sini da ayarlar.

Salgılama:

Boşaltım kanalcık hücrelerinden NH₃, H⁺, K⁺ gibi maddeler boşaltım kanalcıklarına salgılanarak idrarın bileşimi sabit tutulur. Örneğin, ilaçların boyalı kısımları tübüler salgılama olayı ile idrara verilir.

Normal insanların kanında en fazla %1,8 glikoz ve %1 tuz bulunur. Fazla şekerli ve tuzlu besinler yenilmesi veya şeker hastalığı gibi durumlarda, kanda şeker ve tuz miktarı %4'e çıkar. Bu şeker ve tuzun hepsi glomerulustan Bowman kapsülüne süzülür. Fakat süzüntüdeki şeker ve tuzun ancak %2'si tekrar kan toplar damarlarına gen emilir.

Bu durumda bir kısım şeker ve tuz idrar toplama kanalında ozmotik bir güç; oluşturur. Bu ozmotik güç suyun kana geri emilmesini zorlaştırdığı için su kaybına neden olurlar.

Endokrin Sistem:

Bu konuda, bitki, hayvan ve insanlardaki salgı sisteminin yapısını ve düzenleyici görevini öğreneceğiz.

- Bitki Hormonları

- Hayvan Hormonları

Bitki Hormonları:

Bitki hormonları, bitki büyümesini ve farklılaşmasını düzenleyen organik maddelerdir. Başlıca bitki hormonları arasında oksinler(Oksinler, bitkide büyümeyi ve gelişmeyi etkileyen en önemli hormonlardır. Oksinler, hücre bölünmesi, hücre büyümesi, hücre farklılaşması, doku farklılaşması gibi olayların yanı sıra, etilen ile birlikte yaprak dökümü, çiçek açma ve meyve verme gibi olayları düzenler. Oksinler, özellikle gövde.tomurcuk ve kök uçlarından salgılanır ve salgılandıkları uç bölgenin altındaki meristem dokusunu uyarırlar. Oksin fazlası gövdede büyümeyi hızlandırdığı halde kökte yavaşlatır.), giberillinler (Giberillinler, bitkide gövde uzamasını ve meyve büyümesini hızlandırırlar. Bunun yanı sıra tohum çimlenmesini de uyarırlar.), sitokininler (Sitokininler, bitki tomurcuklarının gelişmesinde, tohumların çimlenmesinde ve yaprakların geç yaşlanmasında etkilidirler.), absisikasit (Absisik asit, bitkilerde uyku halindeki tomurcuklarda gelişmeyi engeller. Bu maddenin miktarı azaldığında tomurcuk uykusu denilen engelleme ortadan kalkarak tomurcuklar gelişmeye başlar.) ve etilen (Etilen, bitkilerde üretildiği yerde etkilidir ve yaprak dökümü, meyve olgunlaşması gibi olaylarda hızlandırıcı etki yapar.) sayılabilir.

Bitki hormonları da hayvansal hormonlar gibi belli hücrelerde meydana getirilir ve etkilerini diğer bitki kısımlarında gösterirler. Hormonlar, hücreler arası olayları düzenlerken, enzimler hücre içi olayları düzenlerler.

Bitkilerde Hareket:

Bir yere bağlı olarak yaşayan bitkilerde tropizma (yönelme) ve nasti (ırganım) denilen iki türlü hareket vardır. Bağımsız organizmalarda ise taksis (göçüm) hareketleri görülür. Bunlardan tropizma hareketlerinde özellikle oksin hormonunun etkisi olduğu halde, nastide turgor durumu etkilidir. Tropizma ve taksi uyaranın yönüne bağlı olduğu halde ırganım hareketleri uyaranın yönüne bağlı değildir. Yönelme ve taksis hareketleri uyaranla aynı yönde ise (+), aksi yönde ise (-) olarak isimlendirilir. Örneğin, bitkinin gövdesi ışığa karşı (+) fototropizma, kökleri (-) tropizma yapar. Aynı şekilde öglena, ışığa karşı (+) fototaksis hareketi yapar. Böceklerin çoğu yerçekimine karşı (-) jeotaksis hareketi yapar.

Hayvanlarda Endokrin Sistem:

Sölentereler ile yassı.yuvarlak ve halkalı solucanlarda hormon salgılayan tek kaynak, sinir hücreleridir. Hormon salgılayan sinir hücrelerine nörosekresyon hücresi denir. Diğer hayvanlarda sinir hücrelerine ilave olarak salgı yapan bez veya hücresel yapılar bulunur.

- Kanallı (eksokrin) bezler

- Kanalsız (endokrin) bezler

- Karma bezler

Kanallı (Eksokrin) Bezler:

Kanallı bezler, salgılarını bir kanal aracılığıyla vücut dışına veya sindirim kanalına verirler. Bu yüzden bunlara dış salgı (eksokrin) bezleri denir. Bunların salgılar hormon değildir. Bunlara.vücut dışına salgı yapan ter, yağ ve gözyaşı bezi ile tükürük bezleri örnek verilebilir.

Kanalsız (Endokrin) Bezler:

Kanalsız bezlerin salgılarına hormon denir. Kanalsız (endokrin) bezlerin salgılan, kanallı bezlerde olduğu gibi bir kanal aracılığıyla dışarı verilmez.

- Hipofiz bezi

- Tiroid bezi

- Paratiroid bezi

- Böbrek üstü (adrenal) bezi

Hipofiz Bezi:

Hipofiz bezi, beyinin alt kısmında bulunan, 5-6 gr. ağırlığında olan bir bezdir. Küçük bir bez olmasına rağmen diğer endokrin bezleri kontrol eder. Hipofiz bezinin ön lobu epitel, arka lobu ise sinir hücrelerinden oluşmuştur. Hipofiz bezi, beynin hipotalamus bölgesinin kontrolünde salgı yapar.

Arka hipofiz hormonları (Arka hipofiz hormonları, oksitosin ve vazopressindir. Oksitosin, hamile kadınlarda doğum sancısına neden olarak bebeğin doğumunu kolaylaştırır. Bu hormon aynı zamanda, doğumdan sonra memelilerden süt çıkışını sağlar.

Vazopressin, yani antidiüretik hormon, ince atar damarlardaki düz kasların kasılmasını sağlayarak kan basıncını artırır. Ayrıca böbrek tüpçüklerini etkileyerek süzülen suyun geri emilmesini sağlar. Bu hormon az salgılandığı zaman, böbrekten yeteri kadar su emilmediği için vücut çok su kaybeder. Bu bireyler, kanında fazla şeker bulunan şekerli şeker hastalarında olduğu gibi çok su içip, çok su kaybederler. Bu yüzden bu kimselere şekersiz şeker hastası denir.)

Ön hipofiz hormonları (Hipofizin ön lobundan en az yedi hormon salgılanır. Bu hormonlar, melanosit uyancı hormon, somatotropin hormonu, tiroid stimüle hormonu, adrenokortikotropik hormon, folküI uyancı hormon, lüteinleştirici hormon, laktogenik hormondur. Melanosit uyancı hormon, içinde melanin pigmenti bulunan hücreleri uyararak deriye renk veren pigmentlerin deride dağılmasını etkiler. Bu hormon balık ve kurbağalarda daha etkilidir. Somatotropin hormonuna büyüme hormonu da denir. Özellikle uzun kemiklerle kaslarda büyümeyi dolaylı olarak uyarır. Büme dönemi olan çocukluk yaşlarında bu hormonun az salgılanması, büyümeyi engellediği için cüceliğe.fazla salgılanması ise dev yapılılığa neden olur. Büyüme hızının yavaşladığı olgun insanlarda az salgılanmasının bir etkisi yoktur. Olgun bireylerde fazla salgılanması el, ayak ve yüz kemiklerinde oransız büyümeye neden olur. Bu bozukluğa akromegali denir.

Tiroid stimüle edici hormon, tiroid bezini uyararak, tiroid hormonlarının salgılanmasını sağlar.

Adrenokortikotropik hormon, böbrek üstü bezinin kabuk bölgesini uyararak buradan steroid hormonlarının salgılanmasını sağlar.

FoliküI stimüle hormonu, lüteinleştirici hormon ve laktogenik hormon üreme organlarını etkileyen hormonlar olduğu için bunlara gonadotropinler de denir.

FoliküI stimüle edici hormon, ovaıyumda follküI oluşumunu, lüteinleştirici hormon ise laktogenık hormonla birlikte korpus luteumun oluşmasını sağlar. Laktogenik hormona prolaktin hormonu da denir. Bu hormon meme bezlerinde süt yapımını sağlar.)

Tiroid Bezi:

Tiroid bezi gırtlağın hemen altında soluk borusunun ön tarafında bulunan kelebek şeklindeki bir bezdir. Tiroid bezi foliküI denilen küçük görev birimlerinden oluşur. Her foliküIün etrafı kübikepitel hücreleri ile kaplıdır. Hipofiz bezinden salgılanan TSH (Tiroid stimüle hormonu)'ın tiroidi uyarması ile tiroid bezinden tiroksin ve tirokalsitonin adında iki hormon salgılanır. Tiroid bezi hormonlarının yapısında iyot bulunur.

- Troksin

- Kalsitonin ( Tirokalsitonin)

Tiroksin (Tirotiroksin):

Tiroksin.tiroid bezinin en önemli hormonudur. Bu hormonun görevi.vücuttaki hücrelerin solunumda kullandıkları oksijen miktarını ayarlamaktır. Bu hormon fazla salgılanırsa, hücrelerdeki oksijen kullanımı arttığı için metabolizma hızlanır, vücut ısısı artar ve insanda asabi haller görülür.Tiroksin hormonunun az salgılanması ise tersi durumlara yol açar (örneğin, kanda kalsiyum miktarının azalması). Gelişme evresinde bu hormonun az salgılanması çocukta cüceliğe ve eşey bezlerinin gelişmemesine neden olur. Bu çocukların enerji eksikliklerinden dolayı hareketleri ve zekaları zayıftır. Bu duruma ahmaklık (kretenizm) denir. Bu hormonun ergenlik döneminde az salgılanması ise bedenen uyuşukluğa, vücut ısısının düşmesine ve deride şişkinliklere ve kıl dökülmesine neden olur. Bu bozukluğa mikrodem denir.

Kuşlar, memeli hayvanlar ve insanlar gibi sıcakkanlılarda, kış aylarında daha fazla tiroksin hormonu salgılanarak vücut ısısı arttırılır.

Kalsitonin (Tirokalsitonin):

Bu hormon kandaki kalsiyum ve fosfat seviyesini düşürücü etki yapar. Tirokalsitonin, paratiroid bezinin salgısı olan parathormon ile birlikte kandaki kalsiyum iyonlarının normal seviyede kalmasını sağlar. Tirokalsitonin hormonu, kandaki kalsiyum iyonlarının kemliklere geçmesini uyararak kandaki kalsiyum seviyesini azaltır.

Paratiroid Bezi:

Tiroid bezi üzerine gömülmüş bezelye şeklinde, dört küçük bezdir. Paratiroid bezi parathormon denilen hormonu salgılar. Bu hormon kandaki kalsiyum ve fosfor metabolizmasını düzenler.

Parathormon özellikle kandaki kalsiyum iyonu (Ca⁺⁺’i seviyesini kontrol eder.Yani, kandaki kalsiyum seviyesi doğrudan paratiroid bezinin kontrolü altındadır. Parathormonun az salgılanması durumunda, tiroid bezinin tirokalsitonin hormonu baskın duruma geçer ve kandaki kalsiyumu kemiğe verir ve kemlikler sertleşir. Bu durumda kandaki kalsiyum miktarı azalır. Kandaki kalsiyumun azalması bazı düzensizliklere neden olur. Örneğin, bireyin kasları normal çalışmadığı için kaslarda titremeler olur. Bu hastalığa tetani denir. Parathormon çok salgılanırsa, kemiklerdeki kalsiyum kana geçer. Bu durumda kemik erimesi görülür ve kandaki fazla kalsiyum böbreklere taşınır ve orada böbrek taşını oluşturur. Kemik erimesi daha çok yaşlılarda görülen bir hastalıktır.

Özellikler

Kalsiyum:

- Kemik oluşumunda görev alır.

- Kasların kasılmasında görev alır.

- Sinir uyarılarının taşınmasında görev alır.

- Kanın pıhtılaşmasında görev alır.

- Aktif taşıma olayında görev alır.

- Kasların normal işleyişi için gereklidir.

- Sinir sisteminin normal işleyişi için gereklidir.

Böbrek Üstü (Adrenal) Bezi:

Böbreklerle doğrudan ilişkisi olmayan bu bezler böbreklerin üzerine yapışmış haldedirler. Böbrek Üstü bezi iki kısımdan oluşmuştur. Hipofiz bezinden salgılanan ACTH ile adrenal bezin korteks kısmı uyarılır. Bu kısımdan kortizol (Kortizol, şeker ve protein metabolizmasını düzenler. Bu hormon, protein ve yağların glikoza çevrilmesini hızlandırır.Yani, protein ve yağların yıkımı artarken, karbonhidrat yapımı artar. Bu yüzden bu hormon kandaki glikoz seviyesinin artmasına da neden olur.) ve aldesteron (Aldosteron, böbreğin idrar tüpçüklerinden sodyum ve klor iyonlarının gen emilmesini arttırır. Korteks hormonlarının az salgılanması durumunda iştahsızlık, kaslarda zayıflama, genel halsizlik ve deride tunç rengi ortaya çıkar. Buna tunç veya addison hastalığı denir.) hormonları salgılanır. Adrenal bezin öz bölgesinden ise adrenalin (epinefrin) (Adrenalin, karaciğerdeki glikojenin glikoza dönüşümünü hızlandırır. Bu hormona korku, heyecan veya stres hormonu da denebilir. Normalde az miktarda salgılanan bu hormon, korkma veya heyecan durumunda salgılanması artar. Bu hormonun fazla salgılanmasıyla, sempatik sinirlerin faaliyeti artar, kalp atışı artar, damarlar genişler. Bu yüzden yüz kızarır, göz Bebekleri büyür, beyine daha fazla kan gider, saçlar dikleşir, karaciğerdeki glikojenin glikoza dönüşmesi hızlanır ve dolayısıyla kan şekeri artar. Bu durumda dokudan kana su geçişi olur. Bu durum, kan basıncını arttırdığı için böbrekte süzülme artar ve insanda idrar yapma hissi uyanır. Bu olaylar sonucunda solunum ile birlikte insanın enerjisi artar. Bu yüzden insan dövüşme ve kaçma durumlarında daha kuvvetli olur.) ve noradrenalin (norepinefrin) (Noradrenalin, kan damarlarının kasılmasını arttırarak kan basıncının yükselmesinde etkili olur.) hormonları salgılanır.

Karma Bezler:

Bu bezler hem kanalları ile sindirim kanalına veya vücut dışına salgı yaparken, hem de kana hormon verdikleri için hem eksokrin hem de endokrin bez sayılırlar. Karma bezlere örnek olarak pankreas bezi ile gonadlar verilebilir.

- Testisler

- Ovaryum

- Pankreas bezi

Testisler:

Erkeklerdeki erbezleri, sperm Üreterek bunları vas deferens kanalıyla vücut dışına vermelerinden dolayı dış salgı (eksokrin) bez sayılırlar. Bu bezler aynı zamanda kana hormon salgıladıkları için iç salgı (endokrin) bez olarak kabul edilirler. Bu organın endokrin faaliyeti göstermesi hipofiz bezinin FSH ve LH hormonları (gonadotropinler) ile sağlanır. Testisten salgılanan hormonlara genel olarak androjenler denir. Androjenler içinde en önemlisi testosteron'dur. Bu hormon erkeklerde ikincil eşey karakterlerinin (sakal ve bıyık çıkması, kılların büyümesi vücuda dağılışı, sesin kalınlaşması, erkek tipli kemik ve kas yapısı) gelişmesini sağlar. Testosteronun az salgılanması az önce sayılan özelliklerin körelmesine neden olur.

Ovaryum:

Dişilerdeki ovaıyumlar yumurta kanalı (fallop tüpÜ) ile vücut dışına yumurta vermelerinden dolayı eksokrin bez sayılırlar. Ovaryumlar aynı zamanda kana östrojen ve progesteron hormonları salgılandığı için endokrin bir bezdir. Ovaryum hipofiz bezinin FSH, LH ve LTH hormonları (gonadotropinler) ile kontrol edilir. Ovaryum hormonları östrojen ve progesteron hormonlarıdır.

Pankreas Bezi:

Pankreas bezi bir kanal yardımıyla sindirim kanalına enzimleri salgıladığı için dış salgı bezi sayılır. Bu bez aynı zamanda doğrudan kana insülin ve glukagon hormonları salgılar. Pankreas' ın içine dağılmış halde özel hücre kümeleri bulunur. Bunlara Langerhans adacıkları denir. Bu adacıklara alfa ve beta hücreleri bulunur. Alfa hücreleri glukagon (Glukagon, insülin hormonunun etkisine zıt bir etki gösterir. Glukagon karaciğerdeki glikojenin yıkılarak glikoza dönüşmesini ve kana verilmesini sağlar. Glukagonun bu etkisi adrenalin hormonunun etkisine benzetilebilir. Yani glukagon, kandaki şekerin artmasını sağlar.

Kandaki şeker yoğunluğunun sabit tutulmasında, insülin, glukagon ve adrenalin hormonları birlikte iş görürler.) , beta hücreleri ise insülin (İnsülin, hücreler içinde glikozun girmesini hızlandırır.Yani, kanda insülin hormonu bulunması kanda şeker seviyesini azaltır. İnsülin sayesinde hücrelerin glikozdan enerji elde etmeleri sağlanır. İnsülin, kas ve karaciğerde glikojen yapımını da hızlandırır.) hormonu salgılar.

Şeker Hastalığı (Diabetes Mellitus):

Bu hastalıkta, pankreas bezindeki bir bozukluktan dolayı kana insülin hormonu ya çok az, veya hiç verilmez. insülinin kandaki eksikliği kanda şeker miktarının artmasına neden olur. Bu durumda hücre içine yeteri kadar glikoz girmediği için hücreler glikoza açtır ve gerekli enerji Üretimi yapılamaz. Şeker hastalan fazla iştahlı olmalarından dolayı çok yemek yerler fakat, devamlı kilo kaybederler. Çünkü, hücreler enerji kaynağı olarak yapılarındaki yağ ve proteinlerden enerji elde eder.

Şeker hastalarının kanında normaldekinden fazla olan glikozun atılabilmesi için fazla su gerekir. Bu yüzden şeker hastaları aşırı idrar atarlar ve çok su içerler. Normal insanların idrarında glikoz bulunmazken, şeker hastalarının idrarında glikoz bulunur.

SİNİR SİSTEMİ:

Sinir Sistemi:

Canlılar devamlı olarak çevrelerinden çeşitli uyaranlarla bilgi alırlar ve bu bilgilere karşı tepki gösterirler. Hayvanlarda sinir sistemi, endokrin sistemi ile birlikte çalışarak vücudun iç dengesinin (homeostasis) ' sağlanmasında etkili olur. Bitkilerde sinir sistemi yoktur. Hayvanlarda sinir sistemi nöron denilen sinir hücreleridir.

-Omurgasızlarda sinir sistemi

-Omurgalılarda sinir sistemi

Omurgasızlarda Sinir Sistemi:

Tek hücreli organizmalarda sinir hücresi yoktur. Bunlarda, mesaj taşıyıcı özel reseptör proteinler bulunur. Paramesyumda olduğu gibi alınan uyartılar, sinir telleri sayesinde hücrenin her tarafına iletilir. Merkezi sinir sistemi bilgi işleme ve değerlendirme merkezidir. Bu merkez gelen bilgileri değerlendirerek ilgili tepki organına veya beze gönderir. Uyartılara karşı tepki gösteren organa efektör organlar denir. Uyartının iletilmesi ve bu uyartıya cevap verilmesi aşağıdaki şekilde olmaktadır :

Uyartı Reseptör hücre Duyu nöronu Motor nöron Efektör Motor cevap

Gangliyon: Sinir hücresinin oluşturduğu sinir kümesine gangliyon denir. Örneğin, beyin en büyük has gangliyonudur.

Omurgalılarda Sinir Sistemi:

Omurgalılardaki sinir sistemi temel yapı ve fonksiyon olarak insandaki sinir sistemine benzer. Balıklarda belirgin olmayan beyin yarım küreleri diğer omurgalılarda belirgindir. Balık ve kurbağalarda düz olan beyincik, kuş ve memelilerde kıvrımlıdır. Beyinciğin büyüklüğü hayvanın kas faaliyeti ile doğru orantılıdır. Beyinciği çıkarılan bir kuş dengeli uçamaz.

Tüm hayvanlarda iç ve dış uyarılardan alınan bilgiler, merkezi sinir sisteminde değerlendirilerek tepki organına (efektör) tepki oluşturulur. Örneğin, bir salgı bezinden alınan duyu, merkezi sinir sistemindeki ara nöronlarda değerlendirildikten sonra, motor nöronlarla yine aynı salgı bezine iletilerek salgı yaptırılır.

Refleks:

Elimize iğne batınca elimizi çekmemiz basit reflekse bir örnek olarak verilebilir. Basit reflekslerde duyu ve motor nöron gibi iki nöronla tepki oluşur.

İnsanda Sinir Sistemi:

İnsandaki sinir sistemi, diğer omurgalılardaki gibidir. İnsan sinir sistemi, merkezi sinir sistemi ve çevresel siniri sisteminden oluşur.

-Merkezi sinir sistemi

-Çevresel sinir sistemi

Merkezi Sinir Sistemi

-Beyin

-Omurilik Soğanı

-Beyincik

-Omurilik

Beyin:

Milyarlarca nörondan oluşan beyin, sinir sisteminin merkezidir. Omurgalılardaki beynin temel yapısı birbirine benzer. Beyin dıştan içe doğru, sert zar, örümceksi zar ve ince zar denilen üç zarla örtülüdür. İnce zarda bulunan kan damaları beynin beslenmesini sağlar. Omurilikteki zar yapısı da aynı beyindeki gibidir. Örümceksi zar ile ince zar arasında, beyin ve omuriliği şiddetli sarsıntılardan koruyan serebrospinal sıvı bulunur. Beyin, ön-orta-arka beyin olmak üzere üç kısımda incelenir.

On beyin (Uç beyin):

Beynin en büyük kısmıdır. Ön beyinde, son beyin (telensefalon) ve ara beyin (diensefalon) denilen iki kısım bulunur. Uç; beyin, iki beyin yarım küresinden oluşur. Bu yarım küreler, diğer beyin kısımlarının üzerini bir mantar gibi kapatır. Beyin kürelerini birbirine bağlayan kısımlara nasırlı cisim ve beyin üçgeni denir. Ara beyin, talamus, hipotalamus ve arka hipofizden oluşur. Hipotalamusta su dengesi, karbonhidrat, yağ metabolizmasi, iştah, kan basıncı, vücut sıcaklığı gibi merkezler bulunur. Bu bölge sinir ve endokrin sistemin birlikte çalışmasını da düzenler. Kısaca, hipotalamus iç denge (homeostasi) ile ilgili düzenlemeler yapar.

Orta Beyin (Mezensefalon):

Beyincik ve ara beyin arasındadır. Fazla ışıkta göz bebeğinin kasılarak küçülmesini düzenler. Burada, vücudun duruşunu düzenleyen merkezlerde bulunur.

Arka Beyin (Rombensefalon):

Omurilik soğan ve beyincikten oluşur.

Omurilik Soğanı (Medulla):

Yapısı omuriliğe benzer. Omurilik, soğanındaki merkezler, solunum, dolaşım ve boşaltım olaylarını düzenler. Bunlardan başka kalp çalışma hızı, karaciğerlerin şeker ayarlaması gibi metabolizma olayları ile yutma, çiğneme, öksürme, hapşırma, kusma ve kan damarlarının kasılıp gevşemesi gibi olayları yönetir. Bu yüzden omurilik soğanına hayat düğümü de denir.

Beyincik:

Loplu bir yapıya sahiptir. Beyincik içindeki ak madde bir ağaç gibi boz madde içinde dağıldığı için bu kısma hayat ağacı denir.

Beyincik, vücuttaki kas faaliyetini düzenleyerek, vücudun dengeli hareketini sağlar. Beyinciği çıkartılan bir kuş dengesiz bir şekilde uçmaya çalışır.

Omurilik:

Omurilik, omurilik soğanından sonra gelir ve kuyruk sokumuna kadar omurga iğne uzanır. Omurilikte beyindekinin tersine dışta ak, içte boz madde bulunur. Ak madde, miyelinil; aksonlar ve dendritlerden, boz madde ; ise nöron gövdelerinden oluşur. Boz madde, ak madde içine kelebek gibi yayılmıştır.

Ak maddede, vücuttan beyine, beyinden vücuda giden sinirler bulunur. Boz maddede ise duyu nöronlarının aksonları, ara nöronlar ve motor nöronlarının hücre gövdeleri bulunur.

Omurilikten çıkan sinirler omurlar arasından geçerek vücudun sağ ve solundaki organlara gidip gelirler. Bu sinirler omurilik içinde çapraz yaparlar. Bu yüzden, beynin sol tarafı vücudun sağ tarafındaki organları, sağ tarafı ise sol tarafındaki organları kontrol eder. Omurilikten toplam 31 çift sinir çıkar

Omurilik bir refleks merkezi olarak çalışır. Bu refleksler üç çeşittir.

a. Kalıtsal refleksler: Örneğin, yeni doğmuş çocuğun göz kırpması, meme emmesi, ayağına iğne batırılınca ayağını çekmesi fazla ışıkta gözbebeğinin küçülmesi gibi.

b. Şartlı refleksler: Bazı kalıtsal reflekslerin değişmesidir. Rus bilgini Pavlov'un deneyinde olduğu gibi, köpeğin zil sesine salyasının akması şartlı reflekstir.

c. Alışkanlıklar: Beyin çok sık aralıklarla yaptığı ve öğrendiği şeyi omuriliğe yükler. Örneğin, yürüme, sigara içme, araba sürme gibi. Beyin, beş duyu ile algıladığı uyartıların yorumunu yaptığı için yavaş hareket eder. Halbuki refleksler daha hızlı oluşurlar. İnsanin düz yolda yürümesi omurilik faaliyeti ile olur. Fakat, gece zifiri karanlıkta yürümek beyin faaliyeti ile olur.

Çevresel Sinir Sistemi:

Çevresel sinir sistemi, beyin ve omurilikten çıkar. Beyinden 12 çift sinir çıkar. Bu sinirler baştaki beş duyu organı ile bu organlarla ilgili kas ve bezlere gider. Omurilikten toplam 31 çift sinir çıkar. Beyin ve omurilikten çıkan çevresel sinirler iki grupta incelenir. Bunlar vücudun dışındaki organlara giden vücut (somatik) sinirleri ile vücut içinde kendi kendine çalışan organlara giden (otonom) sinirlerdir.

Somatik Sinirler:

Vücut dışındaki uyartıyı alan duyu sinirleri ile İskelet kaslarına bilgi götüren motor sinirler bulunur. 5 duyu ile istemli vücut hareketleri ve refleksler bu sistem ile yapılır.

Otonom Sinirler:

Bunlar isteğimiz dışında, kendi kendine çalışan mide, barsak, kalp, akciğer, böbrek, karaciğer, pankreas ve üreme organları gibi iç organlara giden motor sinirlerdir. Otonom sinirler, omurilik, omurilik soğanı ve hipotalamustaki merkezlerle yönetilmektedir. Otonom sinir sisteminde sadece miyelinsiz motor nöronlar bulunur.

Sinir Sistemi ile Endokrin Sisteminin Birlikte Çalışması:

Sinir sistemi endokrin sistem ile birlikte çalışarak vücudun iç dengesini (homeostasi) korumada görev alır. Vücudumuzun İğne salgı yapan endokrin bezler sinir sistemi aracılığı ile salgılarını yaptığı gibi bazı hormonlar da sinir sisteminin faaliyetini düzenlerler. Örneğin, yılan gören bir insan, sinir faaliyeti ile hızlı bir irkilme yapar. Sinir sisteminin böbrek Ustu bezini uyarması ile salgılanan adrenalin, solunumu, kalp atışını, kan şekerini arttırır. Bu durum, yılan tehlikesi kalksa bile bir süre devam eder.

Sempatik ve Parasempatik Sinirler:

İç organlardan duyu nöronları ile merkezi sinir sistemine uyartılar gelir. Merkezi sinir sistemi her iç organa iki otonom sinir gönderir. Bu sinirlerden bin o organın faaliyetini hızlandırırken (sempatik sinirler), diğerleri (parasempatik sinirler) yavaşlatır. Sempatik sinirlerin çalışması, özellikle insan zor durumda kaldığı zaman etkilidir. Örneğin, kızma, sinirlenme durumlarında, sempatik sistem kan basıncını, kan şekerini, kalp atışını hızlandırırken, kan damarlarını daraltır, terlemeyi arttırır, göz bebeklerini genişletir. Parasempatik sistem ise, bir süre sonra biraz önce anlatılan olayları yavaşlatıcı yönde etki yapar.

Beyin bölgesinden çıkan en önemli sinir, Vagus siniridir. Omurilikten çıkan en önemli sinir ise siyatik siniridir. Vagus siniril, akciğer, kalp, pankreas, mide ve barsaklara giden parasempatik sisteme alt otonom sinirlerdir. Siyatik sinirleri ise bacaklara giden somatik motor sinirlerdir.

DESTEK SİSTEMİ :

Bitkilerde Destek Yapılar:

Tek hücreli ve basit yapılı bitkiler ile tek yıllık otsu bitkilerin ve gelişmekte olan bitki kısımlarının dikliği ve sertliği destek dokular tarafından sağlanır.

Hayvanlarda Destek Yapılar:

Çoğu hayvanda iskelet sistemi ile birlikte kas sistemi de destek yapıyı oluşturur. Hayvanlardaki destek sistemi aynı zamanda hayvanın hareketini de sağlar. Hayvanlarda dış ve iç; iskelet olmak üzere iki tip iskelet sistemi bulunur.

-Dış iskelet

-iç iskelet

Dış İskelet:

Dış iskelet hücrelerinin salgıladığı organik veya inorganik maddelerden veya her ikisinden oluşur. Böceklerin dış iskeleti azotlu bir polisakkarit olan kitinden oluşmuştur. Yumuşakçalardaki kalsiyum karbonatlı dış iskelet az miktarda da organik madde kapsar. Böceklerdeki kitinden iskelet, hayvanın hareketini zorlaştırmazken, yumuşakçalardaki (örneğin salyangozdaki) dış iskelet hayvanin hareketini zorlaştırır.

İç İskelet:

İç iskelet omurgasızlardan sadece süngerler ve derisi dikenlilerde görülür. Süngerlerde mezenşim hücrelerinin salgıladığı iç iskelet iğneleri vardır. Deniz yıldızlarının iskeleti ince bir deri tabakası ile kaplı olduğundan iç iskelet sayılmaktadır.

Omurgalılarda iç iskelet embriyo evresinde kıkırdaktan oluşmuştur. İlkel omurgalılar ile kıkırdaklı balıklarda iç iskelet tüm hayat boyunca kıkırdak olarak kalır. Diğer omurgalılarda iç iskelet inorganik madde bakımından zenginleşerek kemikleşir.

İnsan İskeleti:

İnsan iskeleti, baş, gövde ve üyeler (kol ve bacaklar) olmak üzere üç; kısımda incelenir.

-Baş İskeleti

-Gövde İskeleti

-Üyeler

Baş İskeleti:

Baş, kafatası ve yüz iskeletinden oluşmuştur. Kafatası kemikleri birbirine sıkıca bağlanmıştır. Alt çene ve şakak kemikleri birbirine bağlı ve hareketlidir. Diğer kemikler birbirine bağlı fakat hareketsizdir.

KAFATASI KEMİKLERİ	YÜZ KEMİKLERİ
Adı Sayısı	Adı Sayısı
Alın 1	Tırnakçık 2
Yan kafa 2	Elmacık 2
Şakak 2	Burun 2
Art Kafa 1	Sapan 1
Temel 1	Boynuzcuk 2
Kalbur 1	Üst çene 2
	Damak 2
	Üst çene 1

Gövde İskeleti :

Gövde iskeleti, omurga, göğüs kemiği, kaburgalar, omuz ve kalça kemiklerinden oluşmuştur.

-Omurga

-Göğüs kemiği

-Kaburgalar

-Omuz kemikleri

-Kalça kemikleri

Omurga:

33 omur kemiğinden oluşan omurga, boyun, sırt, bel, sağrı ve kuyruk sokumu olmak üzere beş bölgeye ayrılır.

Göğüs Kemiği:

Göğüs kemiği, üst kısmı geniş alta doğru sivrilen yassı bir kemiktir.

Kaburgalar:

Kaburgalar, on iki çifttir. Bunlardan ilk yedi çifti göğüs kemiğine bağlanmıştır. 8, 9 ve 10. kaburga kemikleri birbirleriyle birleşerek yedinci kaburgaya bağlanırlar. Son iki çift kaburga kemiklerine yüzücü kaburgalar denir ve ön uçları serbesttir.

Omuz Kemikleri:

İki kürek, iki tane de köprücük kemiklerinden oluşmuştur.

Kalça Kemikleri:

Kalça, oturga ve çatı kemiklerinden oluşur.

Üyeler:

Üyeler denildiğinde kollar ve bacaklar akla gelir. Pazı kemiği, köprücük ve kürek kemiklerinin oluşturduğu çukura, uyluk kemiği ise kalça kemiğinin çukur kısmına yerleşmiştir.

Destek Sistemi :

Eklemler iki kemiğin birleştiği yerde bulunur. Eklemler, hareketsiz, hareketli ve az hareketli olmak üzere üç kısımda incelenir.

Eklemler:

Eklemdeki kemik uçları, bağ dokusundan oluşmuş eklem kapsülü ile çevrilidir. Eklem kapsülünün iç, sinoviyal zar ile kaplıdır. Eklemin içini, sinoviyal zar tarafından Üretilen eklem sıvısı ile doludur. Eklem kapsülünün yanı sıra, bağ dokusundan oluşmuş eklem bağları da iki eklemi içten ve dıştan birbirine bağlar. Eklemdeki iki kemiğin ucu eklem kıkırdağı ile örtülüdür.

Kas Sistemi:

Kaslar, vücudun hareketini sağlayan dokulardır. Kaslar aynı zamanda omurgalı hayvanların iskeletine bağlı olarak destek görevi de yapar. Kas dokusu denildiğinde İlk akla gelen düz ve çizgili kaslardır.

Omurgasız hayvanlardaki kaslar düz kaslardır. Omurgasız hayvanlardan sadece eklem bacaklılardaki ağız, bacak ve uçma kaslarında çizgili kas bulunur.

İnsanda Kas Sistemi:

İnsanin iskelet sistemi ve kalbi çizgili kaslardan oluşmuştur. Kalp kası hariç; diğer tüm kaslar istemli olarak çalışırlar. İskelet kasından başka dil, göz kapağı ve karın kasları da çizgili kaslardan oluşmuştur. İnsanda düz kaslar istem dışı çalışırlar ve bunlar soluk borusuna, tüm sindirim sisteminde, kılcal damarlar hariç tüm damarlarda ve idrar kesesinde bulunurlar.

İskelet Kasları :

İskelet kasları kemiklere bağlanarak genellikle onların hareketini sağlar. Kasların iskelete bağlandığı yere kas kirişi veya tendon denir.

Fizyolojik Tetanoz:

İskelet kası lifleri, bir kere uyarılıp ikinci bir uyarıma cevap verebilmesi için 0.002 saniye gibi çok kısa bir döllenme evresini geçirmesi gerekir. Bu süre tamamlanmadan kasa yapılan ikinci uyarıya kas cevap vermez. Kas döllenme evresine girmeden devamlı uyarılırsa kas hep kasılı kalır ve yorulur. Bu duruma fizyolojik tetanoz denir. Kalp kasında tetanoz durumu olmaz.

Kas Tonusu:

Normal bir insanda tüm iskelet kasları sürekli az da olsa kasılı haldedir. Bu duruma kas tonusu denir. Kas tonusu sayesinde vücut şekli korunmuş olur.

Felç:

Kasa impuls getiren motor sinir, eğer zedelenirse kas çalışmaz. Bu duruma felç; denir.

Duyu Organları Duyu Organları:

Vücudumuza dışarıdan gelen uyartılar, beş duyu organımız denilen organlarımızla alınır. Bu organlarda uyartıyı alan (reseptör) hücreler bulunur. Bunlar ortamdan aldıkları uyartıları duyu sinirlerinde aksiyon potansiyeline dönüştürülürler.

Beş duyu organlarımız şunlardır:

- Göz

- Kulak

- Dil

- Burun

- Deri

Göz:

Göz, ışık alan ve görme olayını gerçekleştiren organdır. Gözü koruyan yapılar kaşlar, göz kapakları, kirpikler, gözyaşı bezleri.yağ bezleri ile göz yuvarlağını göz çukuruna bağlayan kaslardır.

Göz Kusurları:Gözün yapısında oluşan bazı değişmeler, görüntünün retina önünde veya arkasında oluşmasına yol açtığı için net görüntü oluşmaz. Böyle durumlara göz kusurları denir. Göz kusurları miyopluk (Göz yuvarlağı basıklaşmıştır. Bu basıklıktan dolayı gözün boyu uzadığı için görüntü retinanın önünde teşekkül eder. Böyle kişiler yakını iyi görüp, uzağı iyi göremezler. Kalın kenarlı merceklerle miyopluk düzeltilir.)

hipermetropluk(Göz yuvarlağı önden arkaya doğru (optik eksene dik) basıklaşmıştır. Bu basıklıktan dolayı görüntü retinanın arkasına düşer. Böyle kişiler uzağı iyi görüp, yakını iyi göremezler. İnce kenarlı mercekle hipermetropluk düzeltilir.)

astigmatizm (Göz merceği veya kornea tabakasının yüzeyindeki kavislenmelerden meydana gelen göz kusurudur. Bu göz kusurunun düzeltilmesi için düzensiz olarak sıkıştırılmış özel mercekler kullanılır. Astigmatlık, miyop, hipermetropluk ve normal gözlerde olabilir.)

daltonizm (Bu göz kusuru kalıtsaldır. Bu bireyler kırmızı ve yeşil renkleri ayırt edemezler. Bu göz kusurunun tedavisi yoktur.) ve presbitliktir (Yaşlılığa bağlı olarak göz merceğinin uyum yapma yeteneğinin azalmasıdır. Presbit insanlar, 40 cm.den daha yakınını göremezler. İnce kenarlı mercekler kullanılarak bu göz kusuru düzeltilebilir.)

Miyoplukta göz yuvarlağı optik eksene paralel basıklaşmıştır. Hipermetroplukta ise göz yuvarlağı önden arkaya doğru optik eksene dik basıklaşmıştır. Astigmatizm, göz merceği veya kornea tabakasının yüzeyindeki kavislenmelerden meydana gelen göz kusurudur. Daltonizm, kalıtsaldır. Bu bireyler kırmızı ve yeşil renkleri ayırt edemezler. Presbitlik, yaşlılığa bağlı olarak göz merceğinin uyum yapma yeteneğinin azalmasıdır.

Kulak:

Kulak, işitme ve denge organıdır. Kulak, dış, orta ve iç kulak olmak Üzere üç ana bölümde incelenir.

Salyangoz (Kohlea):

İç kulaktaki işitme ile ilgili kısmına şeklinden dolayı salyangoz (kohlea) denir. Kohlea'nın kıvrımları açılacak olursa, kanalın dış kısmının perilenf, orta kısmının ise endolenfle dolu olduğu görülür. Asıl işitmeyi sağlayan sinir hücreli korti organı, endolenf içinde bulunur. Korti organındaki ses alan reseptör hücreler titrek tüylüdür. Bunların, üzerinde sese göre titreşen çatı zan denilen zar perde bulunur.

Salyangozdaki ses duyusunu alan hücrelerin (mekano reseptörler) aksonları kemik salyangozundaki deliklerden geçerek bir araya gelir ve beyine giden işitme sinirini oluştururlar.

İşitme Yolu:

İşitme olayı, sesin kulaktaki kısımları titreştirmesiyle oluşur. Kulağa gelen sesin, kulak kepçesinden korti organındaki duyu sinirlerine kadar izlediği yol aşağıdaki gibidir.

Dil:

Dil, hem tatma organı, hem de dokunma organıdır. Bir şeyin katı, yumuşak, sıcak, soğuk olduğunu elimizden çok dilimizle anlarız. Dillin içi isteğimizle çalışan çizgili kaslardan oluşmuştur. Dilin üzeri epitel tabakası ile örtülüdür. Dil üzerinde, dil epiteline gömülmüş halde tat tomurcuklan bulunur. Bu tat tomurcukları, tat alma işini görürler. Tat tomurcukları, mantar, kase ve çanak biçimindedirler. Tat gözeneğindeki silili tat reseptörleri, sadece suda erimiş maddelerin tadını alır.

Burun:

Burun, koku alma organıdır. Mukus salgısı yapan bir epitelle kaplı olan burun boşluğu kıllarla kaplıdır. Mukus salgısı, hem burnu nemli tutar, hem de yabancı maddelerin tutulmasını sağlar.

Deri:

Deri, üstderi (epidermis)ve altderi (dermis) olmak üzere iki kısımdan oluşur.

Üst deri ektodermden (Üst deride, yassı, kübik ve silindirik epitel hücrelerinin oluşturduğu çok katlı epitel dokudan oluşmuştur. Üst derideki bazı hücreler, ter bezi ve yağ bezini oluşturmuştur. Kıllar, saçlar ve tırnaklarda üst deriden oluşmuştur.)

alt deri ise mezodermden (Alt deri, basınç, sıcaklık ve ağrı gibi duyuları alır. Bu çeşit duyulara mekanik duyular denir. İnsanın alt derisinde bu duyulan alan farklı yapı ve özellikte mekanik reseptörler bulunur.) oluşmuştur. Derinin duyu alması yanında, vücudu dış etkenlerden koruma ve deri solunumu yapmak gibi görevleri de vardır.

Derideki Duyu Reseptörleri:

Reseptör çeşidi Aldığı duyu

Pacini Cisimciği Basınç

Meissner cisimciği Dokunma

Merkel Diskleri Dokunma

Krause Cisimciği Sıcaklık

Ruffini Cisimciği Sıcaklık

Serbest sinir uçları Ağrı

- BESLENME

- HAREKET VE İRKİLME

Bakterilerin Gruplandırılması :

HÜCREDE SOLUNUM

FERMENTASYON

ATP SENTEZİ

Fermantasyon hızını etkileyen Faktörler

FOTOSENTEZ VE SOLUNUMUN ORTAK ÖZELLİKLERİ

HÜCRE ZARI

C-) Kolaylaştırılmış Difüzyon: Bazı moleküllerin difüzyonu sırasında taşıyıcı moleküller ve enzimler görev alır.

Zardan Madde Geçişi

FOTOSENTEZ

Fotosentezin Hızını Etkileyen Etmenler

A-) Genetik (İç) Faktörler

B-) Çevresel (Dış) Faktörler

E N E R J İ D Ö N G Ü S Ü

EKOSİSTEMDE KARBON DÖNGÜSÜ

EKOSİSTEMED HİDROJEN VE OKSİJEN DÖNGÜSÜ

EKOSİSTEMDE AZOT DÖNGÜSÜ

5-) EKOSİSTEMDE POPULASYONLAR

6-) EKOSİSTEMDE YAŞAM BİRLİKLERİ VE HAYAT TROPLULUK

GTG-GTA

DNA RNA

ÜREME VE GELİŞME :

Eşeysiz ve Metagenezle Üreme:

Embriyo Örtüleri Görevleri

KORYUN Embriyonun gaz değişimini sağlar.

ALLANTOYİS Embriyonun metabolizma artıklarının biriktiği kesedir.(WC gibi}.

Epidermis

Kalıtım ve Genlerin Gametlere Geçişi:

P 1 TESTİS

A

İki Kromatitli Kromatin İpliği : Hücre bölünmeye başlamadan önce kromatin iplikleri içindeki DNA, kendisini eşler ve her bir eşe kromatit denir.

Kromozom Sayıları

Tür adı

KSİLEM